منابع پژوهش در ايران باستان ۱

نخستين سرچشمه اي که از ايران باستان و از نخستين روزگاران سخن مي گويد، مجموعه نوشتارهاي آييني ايرانيان است که از آغاز پيدايش تا روزگار ظهور پيامبر آريايي ادامه يافته است. اين نوشته ها درآغاز دربردارنده ي افسانه ي آفرينش انسان و افسانه هاي آغازين است که در حقيقت حاوي گام هاي زندگي آرياييان است تا به هنگامي که مردم آريايي به گونه ي يک نژاد در آرين ويج[1] زندگي مي کنند. ازين پس وارد زندگي مدون ايرانيان مي شويم. نوشتارهاي ديني تنها منبع به جاي مانده از تاريخ معتبر ايران است که نزد ايرانيان به درستي حفظ شده است و اين هم از آنرو بوده که با باور ايرانيان سر و کار داشته است.

کتب تاريخ و آيينه ي زندگي ايرانيان که در دستگاه دقيق هخامنشي تدوين شده بود، همه بر اثر تهاجم خانمان سوز و تمدن سوز الکسندر گجسته (ملعون) از ميان رفته است. چنانکه در آداويرافنامه مي خوانيم[۲] که الکسندر، مغان و مسمغان و دادوران و دانشمندان ايران را از ميان برد. وي دستور از ميان بردن اوستا و همه ي نوشته هاي ايراني را داد، در حقيقت وي خواهان از ميان بردن همه ي نشانه هاي قوميتي ايران بود. برين مبنا هجوم الکسندر نه تنها نقطه ي منفردي در تاريخ ايران است که باعث ايجاد خلائي عظيم در تاريخ ايران شده است. يک منبع زرتشتي (يک نسخه ي خطي که اکنون در بمبئي است) مي گويد که گجسته کساني را که به جامه ي مغان در مي آمدند گرفته مي کشت. بر مبناي اين منبع گروهي به سيستان گريختند درحالي که به نسک ها آشنا بودند. نسک ها حفظ مي شد، گاهي نيز از سوي زنان و کودکان.[3]

ابن‌نديم به نقل از كتاب نهمطان‌في معرفه طالع الانسان تاليف ابوسهل‌بن نوبخت ايراني مي‌نويسد اسکندر از آنچه در ديوان‌ها و خزينه‌هاي استخر بود رونوشتي برداشته و به زبان رومي و قبطي برگردانيد و پس از اينكه از نسخه‌برداري‌هاي موردنيازش فراغت يافت آنچه به خط گشتك در آنجا بود در آتش انداخت و بسوخت. آنچه را از علوم نجوم و طب و علم‌النفس مي‌خواست از آنها برگرفت و با ديگر چيزها از علوم و اموال و گنجينه‌ها و دانشمندان تصاحب كرده و به مصر فرستاد[۴].

انگيزه اسكندر در نقل آثار ادبي و علمي ايران به اسكندريه و نابود ساختن و سوزاندن كتابخانه‌هاي ايران از آنجا سرچشمه مي‌گرفت كه به اعتراف مورخان يوناني تمدن خيره كننده هخامنشي او را گيج و مبهوت ساخته بود و نمي‌توانست آن همه جلال و شكوه و ادب و فرهنگ و هنر پيشرفته را ببيند و تحمل خواري و زبوني كند، اسكندر و همراهانش خود را غالب مي‌پنداشتند، ليكن آنگاه كه با تمدن و فرهنگ و هنر ايران تلاقي كردند خود را مغلوب ديدند و براي محو آن آثار به منظور تخفيف در خفت و خواري بنابودي و پراكندگي آن آثار دست يازيدند[۵].

با توجه به سختي کتاب نويسي در آن روزگار تنها از هر کتابي يک نسخه پديد مي آمد که در کتابخانه ي بزرگ تخت جمشيد نگه داري مي شد. يک استثنا درينباره نامه ي مينوي اوستاست که گفته شده دو نسخه از آن نوشته شده است که هردوي آنها در تاخت و تاز الکسندر گجسته از ميان رفت[۶].

باتوجه به شمار اندک دانشمندان و دانايان دران روزگار و آسيب گجسته و ستمکاري جانشينانش جاي شگفتي نيست که در آغاز شاهنشاهي اشکاني ديگر ياد هخامنشيان و بزرگي و شکوه ايران از خاطرها رفته وتنها آميخته با افسانه به گونه ي مبهمي مانده باشد.

افزون بر نوشته هاي مدون در روزگار هخامنشي، شاهنشاهان نبشته هايي از خود به جاي گذارده اند که چون سندي زنده است بسيار حائز اهميت است، در حقيقت از راه اين نوشته ها، شاهان هخامنشي از خلال گذشت هزاره ها با ما سخن مي گويند. مهم ترين نبشته هاي هخامنشي از آن داريوش بزرگ و فرزندش خشايارشا است. تنها سنگنبشته ي به جاي مانده که دربردارنده ي شرح رويدادهاست نبشته ي بيستون است که دربردارنده ي رخدادهاي روزگار داريوش بزرگ است. ديگر شاهنشاهان هخامنشي نيز بايد چنين نبشته هايي داشته باشند ولي آنها از سوي پيروزان يوناني و مقدوني از ميان رفته است (توجه کنيد که نبشته ي بيستون در مکاني دور از دسترس بوده و سطح پايين آن صاف شده تا دسترسي به آن امکان پذير نباشد).

نبشته هاي ديواني سازمان اداري تخت جمشيد نيز راهگشاي بزرگي در شناخت دوره ي هخامنشي بوده است، اهميت اين نوشته ها شايد بيشتر باشد چراکه از ميان زندگي روزمره برآمده و سخني تبليغي نبوده است. بابل که يکي از مراکز مهم هخامنشي و به نحوي مرکز اقتصادي شاهنشاهي به شمار مي آمده است، از مناطقي است که تا مدت ها پس از هخامنشيان به زندگي خود ادامه داده است و از تخريب جان بدر برده، از اينرو امروزه اسناد بابلي بسياري در احتيار داريم که کمک شاياني به بازسازي درست تاريخ هخامنشي و تاريخگذاري رويدادها کرده است.

از اين ها که بگذريم، به مناسبت از ميان رفتن نوشته هاي ايراني، تنها سخن مفصل درباره ي تاريخ ايران هخامنشي از آن يونانيان و به تبع آن روميان است که نوشته هايشان به جاي مانده است.

يونان در روزگار هخامنشي و پيش از آن تمدني در خور داشت، هرچند که قابل مقايسه با تمدن هاي مصر، بابل و يا ايران نبود، در حقيقت شکوفايي تمدن يونان در روزگار هخامنشي رخ نموده است. شهرهاي يونان هر کدام مستقل بودند و دولتي داشتند، از اينرو به آنها دولت شهر[7] مي گفتند. درباره ي دانش در زمان هخامنشي در جاي خود سخن خواهم گفت، با اين همه بگويم رشد دانش در يونان معاصر است با زمان تبادل انديشه در روزگار هخامنشي: همه ي دانشمندان يوناني بنام که آنها را مي شناسيم در روزگار هخامنشي و پس ازآن پديد آمدند و شمار آنها درين روزگار بيش از دوران بعد است، که اين حقيقتي بزرگ و پنهان مانده است.

باري در روزگار هخامنشي برخي يونانيان از آنرو که تشخصي ميان همگنانشان پيدا کنند، دست به نوشتن تاريخ ايران زدند، نويسندگاني چون هرودت[8]، گزنفون[9] و کتزياس[10] از اين دسته اند. پس از آن نيز از آنرو که تاريخ شاهنشاهي ايران بخش مهمي از تاريخ باستان را دربر مي گرفت، نويسندگان بسياري درباره ي آن سخن گفته اند و يا به آن اشاره کرده اند.

در ادامه به معرفی تاريخ يونانی و مورخان آن می پردازم.

[1] Airyana-Vaejah

[۲] آرداويرافنامه، 1 تا 17

[3] W.B. Henning, with comments written by Mary Boyce (History of Zoroastrianism, vol. III, 1991, page 16)

[۴] همايونفرخ، ركن‌الدين. "تاريخچه كتاب و كتابخانه درايران"، هنر و مردم، دوره4-7، ش74-75، ارديبهشت 1345 ـ آذر و دي1347

[۵] همان

[۶] دينکرد، 4، بند 15

[7] Polis

[8]Herodotus

[9] Xenophon

[10] Ctesias

» منابع پژوهش در ايران باستان ۲
» جشن هاي ايران باستان ۱
» جايگاه زن در ايران باستان
» نگاهي گذرا برورود اسلام به ايران و زندگي ايران پس از آن تا روزگار معاصر
» جشن های ایران باستان ۲