تخت جمشيد

عنوان: تخت جمشيد الخميس مارس 03, 2011 5:45 am

نام حقيقي تخت جمشيد، پارسه خشترا ‌يا در گويش کنوني پارسه شهر به معناي جايگاه فرمانروايي پارس و همچنين به معناي شهر پارسيان است،[۱] آنچنانکه‌يونانيان به آن پرسپوليس[۲] مي گفتند. شهر استخر در نزديکي تخت جمشيد نيز به اينجا منسوب است و پيوستگي آثار اطراف تخت جمشيد به استخر و پاره اي ملاحظات تاريخي و باستانشناسي پاره اي را بر آن داشته است كه تصور كنند اصل پارسه همان مكان كنوني شهر استخر ميباشد كه در جاي خود بايد مورد تحقيق قرار گيرد.

نشانه هايي از اينکه پارسه شهر در روزگار کورش بزرگ و کمبوجيا، از مراکز فرمانروايي بوده است در دست است، چنانکه در دشت روبروي تخت جمشيد بقاياي بناهاي کشف شده نشان مي دهند که سطح وسيعي نزديک به ۲۰۰ هکتار بسيار پيش از داريوش در حال تبديل شدن به شهر بوده است[۳]. داريوش پارسه شهر را با ساخت کاخ هاي بزرگ و زيبا، پايتخت شکوهمند شاهنشاهي هخامنشي و جايي براي برگزاري جشن ها و پذيرش نمايندگان کشورهاي گوناگون و نخستين سازمان ملل نهاد.

نماي کلي تخت جمشيد، از کورنليس دو برويين، آغاز سده‌ي هجدهم ميلادي

ساخت نخستين کاخ ها بايد از سال ۴۲ و ۴۱ تا ۷۰ هخامنشي به درازا کشيده باشد. مردان داريوش، زمين را همسطح کرده و تختي (صفه اي)، ۴۵۰ در ۳۰۰ متر پديد آوردند که در بخش مياني، ۱۸متر بلندا داشت. تخت از سوي خاورپشت به کوه رحمت داده است. صفه داراي آبدروي زيرزميني بوده که در سنگ کنده شده؛ آب رواني، هم سطح با صفه در پهلوي پاختري(شمالي) آن، آب آشاميدني را فراهم مي آورده است. در ديوار پيش بند صفه از سوي نيمروز(جنوب)، نبشته اي از داريوش است که در آن مي گويد: اين است پارس که اهورامزدا به من داده و زيبا و داراي مردم و اسبان خوبي است، به خواست اهورامزدا و از روي کرده هاي خود، داريوش شاه از کسي باک ندارد. اهورامزدا مرا با بغان ‌ياري کند و اهورامزدا اين کشور را از دشمن بد، از کمبود و از دروغ بپايد. دشمني بدخواه و سال بد و دروغ به اين کشور نيايد…[۴] در نبشته اي ديگر مي گويد: اگر تو انديشي " از هيچ دشمني نترسم" اين مردم پارس را نگاه دار. اگر مردم پارس بپايد، شادي که براي روزگاري دراز تيره نشود، از اهورامزدا به اين خانواده فرود آيد.[۵]

نخستين ساختمان ها، آپادانا و گنجينه بوده اند و شايد گنجينه نخستين ساختماني باشد که درين مکان پايان‌يافته باشد. در گنجينه، باج هاي دريافتي و هداياي مردمان کشورهاي گوناگون در جشن نوروز نگاه داري مي شد. گنجينه، کارکنان بسياري داشته است؛ چنانچه از نوشته هاي ديواني تخت جمشيد مي دانيم که در سال ۹۲ هخامنشي بيش از ۱۳۴۸ تن در گنجينه کار مي کردند. تالار چهارگوش بار، که در قلب صفه جاي داشت را آپادانا مي گويند. پلکان دوسويه‌ي آن نمايندگان مردم کشورهاي گوناگون را نشان مي دهد که به نزد شاهنشاه باريافته اند. مشهورترين نگاره‌ي آپادانا، نگاره‌ي بار عام است که از شکوه و هنر ويژه اي برخوردار است و چنان با ظرافت به نگارگري پرداخته شده که بيننده را به تحسين وا مي دارد. شاه با نشانه هاي خود از ديگران متمايز است، و برتختي نشسته که سطح آن از کف کمي بالاتر است، و پاهيش را بر کرسي نهاده است، همچنين تنها شاه و جانشننش گل هاي نيلوفري بر دست دارند که از دوسوي آن غنچه روييده است که آنرا نشاني از تداوم دودماني دانسته اند. در برابر شاه هزاربد جاي گرفته که فرزين اوست و هرکه بارخواهد بايد به او مراجعه نمايد. از روي نوشته هاي ديواني روشن شده است که در زمان داريوش، هزار بد، فرناک عموي وي بوده است. آپادانا مي توانسته صدها و شايد هزاران تن را در خود جاي دهد. اين کاخ بزرگترين و شايد زيباترين کاخ تخت است. ۷۲ ستون آن ۲۲ متر بلندي داشته و هنوز ۱۳ تاي آنها پابرجاست. زير پي گوشه هاي نيمروز خاوري و پاختر خاوري جعبه هاي سنگي‌يافت شده است که در آنها مجموعه اي از سکه ها و نبشته هاي زرين و سيمين‌يافت شده است: داريوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، پور گشتاسپ، هخامنشي. گويد داريوش شاه: اين کشوري است که در دستان منست، از سکاهاي آن سوي سغد تا کوش (حبشه)، از سند تا سپرد(سارد) اهورامزدا مهست بغان، آنرا به من ارزاني داشته است. اهورامزدا مرا و خاندان مرا بپاياد.[۶]

از روي نبشته هاي ديواني چنين بر مي آيد که هرچند در سال ۵۰ هخامنشي، کار ساخت ادامه داشته است، کمابيش تخت ساخته شده بود.[۷] تاريخ ساخت آپادانا را بايد به سال هاي پيش از ۴۶ هخامنشي مربوط دانست که داريوش به اروپا رفت.

بخش دوم ساخت از سال ۷۰ تا ۸۰هخامنشي به درازا کشيده است که داريوش آن ها را بنياد نهاده و پسرش انها را به پايان برده است. آپادانا به پايان رسيد وکاخ کوچکي در نيمروز آپادانا افزوده شد. که آن را کاخ داريوش مي گويند. اين کاخ تچر نام دارد که بيشتر به معناي کاخ زمستاني مي دانند، ولي به نظر مي آيد که «تچر» شايد بطور كلي به‌يكنوع ساختمان و تالار اطلاق ميشده و نام ويژه اي نبوده است.[۸] از همه‌ي کاخ هاي تخت تنها اين کاخ رو به نيمروز است. در درگاه تچر داريوش بزرگ مي نويسد: داريوش ، شاه بزرگ؛ شاهنشاه، شاه کشورها، پسر گشتاسپ هخامنشي اين تچر را ساخت.[۹] روي جدار درو پنجره هاي اين کاخ، نوشته هايي از روزگاران پسين هست: اين نبشته ها از دو نبشته شاپور دوم ساساني آغاز مي شوند نبشته هايي به تازي تا سده‌ي دهم هجري و همچنين نبشته هايي به پارسي کنوني نيز ديده مي شود.

در پاختر(شمال) آپادانا دروازه‌ي همه‌ي مردمان ساخته شد که در مرز پاختري صفه است و راه درامدن به آن. در اين جا دو در هست،‌يکي بيروني که در کناره هاي ان‌يک جفت گاو بزرگ ساخته شده و ديگري در دروني است که کناره هاي آن از گاوهاي بالدار با سر مرد است. در برابر اين دروازه پلکان دو سويه‌ي‌يادبودي است که به گونه اي ساخته شده که به آرامي مي توان از آن رفت و آمد کرد. در بالاي گاوهاي بالدار نبشته اي از خشايايرشا است که در آن پس از ستايش از اهورامزدا و شناسايي خود مي گويد: به خواست اهورامزدا اين دروزاه‌ي همه‌ي مردمان را من ساختم. چيز هاي زيباي ديگري نيز در پارس ساخته شده که من و پدرم ساخته ايم. همه‌ي چيزهاي زيبايي که ساختايم به خواست اهورامزدا ساخته ايم.

در دهه‌ي پس ازآن، کاخ خشايارشا ميان گنجينه و آپادانا ساخته شد. اين کاخ هديش نام دارد که نشمينگاه و کوشک معني مي دهد. نوشته هايي به نام خشايارشا بر در و پنجره هاي آن ديده مي شود. اين کاخ دوبرابر تچر داريوش است. در اين کاخ اتاق هايي ديده شده که در ان آبدروهايي براي آب ساخته شده بود و چنين مي نمايدکه بايد گرمابه و سرويس بهداشتي بوده باشند. اين کاخ داراي مهتابي بوده که مي توانستند از آن منظره‌ي زيباي مرودشت را ببينند. در اين سال ها چون گنجينه جاي بيشتري نياز داشت به سوي پاختر آن را گسترش دادند.

در بخش چهارم ساخت تخت، کاخ اردشير‌يکم و تالار صدستون ساخته شدند. تالار صدستون دومين کاخ پارس شهر است که خشايارشا آنرا بنياد نهاد و پسرش ان را پايان داد. از ستون هاي کاخ مانند ديگر بخش هاي اين کاخ بر اثر آتش سوزي بزرگي که اسکندر گجسته (ملعون) پديد آورده ويران شده است چراکه اتش سوزي از اين کاخ آغاز شده است. ديوارهاي اين کاخ داراي در و پنجره‌ي فراواني بوده است، در ساخت پنجره ها شيشه به کار رفته است. کاخ هاي آپادنا و صدستون تالار بار و انجمن مردمان بوده است.

در حدود سال ۱۱۰ تخت کمابيش به پايان رسيده بود. اردشير سوم تالار ۳۲ ستوني و‌يک راهرو به تخت افزود. راهرو دروزاه‌ي مردمان را به کاخ سدستون پيوند مي داد. در دو سوي اين راهرو انبارهايي نيز ساخته شد. ارشک جانشين اردشير سوم و داريوش سوم شايد ساختن دروازه اي را اغاز کرده بودند که به هنگام آمدن اسکندر گجسته (ملعون) در بهمن سال ۲۲۹هخامنشي ناتمام مانده بود.

سه آرامگاه در پارس شهر هست دوتاي آن اردشير دوم و سوم را در خود جاي داده بودند و در کوه در خود تخت کنده شده و ديگري که ناتمام مانده و از آن داريوش سوم است در نزديک مرز شهر، در سوي نيمروزي پوزه‌ي کوهي که بخش نيمروزي شهر را در بر دارد جاي دارد. تنها بخش بالاي آن که چهره‌ي شاه را در برابر آتش دان ايستاده پايان‌يافته است.آرامگاه هاي تخت مانند آرامگاه هاي نقش رستم هستند، با اين تفاوت که بخش پايين چليپا( صليب)در تخت با زمين همتراز است.

خود پارس شهر داراي گستره اي به اندازه‌ي هفت برابر تخت است. ديوارهاي پيش بست تخت و شيب تند کوه حدودي طبيعي براي شهر تشکليل مي داده اند، در خوربران تخت، در سوي جلگه گستره‌ي شهر را مي توان از روي گونه‌ي خاک معين کرد که داراي دو برزن پاختري و نيمروزي بوده است. در خود شهر هم ساختمان هاي باشکوهي بوده است و شايد شاهنشاهان هخامنشي و خانواده‌ي شاهنشاهي چه بسا در مدت اقامت در پارسه در همين مناطق آباد و خرم اطراف صفه مي زيسته اند و مگر بهنگام مراسم بر تخت گاه نمي شده اند.

در مجاورت آثار ساختماني برزن شمالي و همچنين در برزن جنوبي بر دامنه‌ي كوهستان پي هاي سيل برگردان بزرگي شناخته شده است كه با تخته سنگهاي بزرگ پي افكنده شده است. اين تأسيسات براي جلوگيري از هجوم سيلابها به درون شهر و بهره گيري منطقي از آبهاي حاصله پديد آمده است. كتيبه‌ي داريوش بزرگ بر ديوار پيش بست جنوبي ميتواند پژوهشگر را به اهميت اين منطقه رهنمون باشد. مجموعه هاي ساختماني واقع در اين برزن جنوبي بر اساس‌يك نقشة شهرسازي دقيق با ميدانها و خيابانها و كوچه ها و گذرهاي مختلف طرح ريزي گشته است. بايد‌يادآوري گردد كه محور اصلي تمامي ساختمانهاي برزن جنوبي و آنچه در برزن شمالي شناخته شده است صددرصد منطبق بر هم و در محاذات محورهاي بناهاي روي صفه پي ريزي گشته است.[۱۰]

در بخش پاختري شهر، در دره اي در دامنه‌ي کوه، دري از سنگ نمايان است که بر ديوارهاي آن دو خادم نگاشته شده اند، در خوربران غار طبيعي کوچکي در ميان کوه هست و در پشت آن شماري از سنگ هاي تراشيده و نقش‌يک آتشدان، در آنجا آثار مجراي آبي است که در سنگ کنده شده و از دره‌ي پلوار در نزديکي استخر مي آيد.

آتش سوزي اسکندر گجسته چنان آسيبي به شهر زد که ديگر نتوانست کمر راست کند و اندکي پس از آتش سوزي و شايد در حدود ۲۵۰ پيش از ميلاد مسيح متروک شده است در حد خوربري بخش پاختري شهر،‌يک آستانه‌ي در و ديوار هست که‌يک فرماندار پارس وهمسرش را نشان مي دهد که با برسمي بردست ايستاده اند. اين نگاره تنها نمودي است از نقش زن در پارسه که مربوط است به پس از آتش سوزي اسکندر گجسته و با مقايسه با سکه ها بدان تاريخ حدود ۲۵۰ پيش از ميلاد مي توان داد.

تخت جمشيد، نخستين سازمان ملل[۱۱]
تخت‌جمشيد جايگاهي بوده است كه فرستادگان مردمان گوناگون براي سگالش و دادگذاري و تصميم‌گيري درباره مهمترين نيازهاي سرزميني كه از نيل تا سند گسترده بود، گرد مي‌آمدند و نه تنها پارسيان، كه نمايندگاني از همه سرزمين‌ها و مردمان در آن شركت مي‌جستند. نگاره‌هاي ۲۳هيئت نمايندگي كه بر نماي پلکان هاي كاخ آپادانا بركنده شده است، نشانه‌اي از حضور آنان است. پوشاك و آرايه‌هاي ساده، نشان مي‌دهد كه آنان مردماني از ميان همه گروه‌هاي اجتماعي و خردمندان هستند و نه تنها از بزرگ‌زادگان.
اين گردهمايي همگانيِ مردمانِ شاهنشاهي هخامنشي را خشايارشا در سنگ‌نبشته خود بازگو مي‌كند. آنجا كه در نبشته‌اش به سه زبان، از دروازه ورودي تخت‌جمشيد با نام «دروازه همه كشورها» ‌ياد مي‌كند و نشان مي‌دهد كه آن دروازه، آمدگاه همه مردمان جهان بوده است.
همچنين واژه «تَـچَـر» كه در سنگ‌نبشته داريوش بزرگ براي ناميدن‌يكي از تالارهاي تخت‌جمشيد از آن‌ياد شده است، بنا به پژوهش‌هاي نصراله برزآبادي فراهاني[۱۲] به معناي «جايگاه گزيدن راه»‌يا تالار شورا مي‌باشد، هرچند که آنرا به معناي کاخ زمستاني گفته اند چراکه تنها اين کاخ به سوي آفتاب است، با اين همه از آنرو که هخامنشيان در بهار و پاييز به تخت مي آمده اند بي مناسبت است. از اين ها که بگذريم کاخ سه دروازه اي که کنار آپادان وجود دارد، گردهمايي بزرگي از ايرانيان (پارسي و مادي) را نشان مي دهد، که نشاندهنده‌ي انجمني از برگزيدگان ايران است. اين کاخ را گاه تالار شورا مي نامند.
از سوي ديگر، شمار بيست و سه گانه اقامت‌گاه‌هاي مهمان‌خانه تخت‌جمشيد (كه به اشتباه و بي هيچ دليلي «حرمسرا» ناميده مي‌شوند) با شمار بيست و سه هيئت نمايندگي ملل كه بر نماي آپادانا بركنده شده است، برابري مي‌كند و نشانگر اين است كه آن اقامتگاه‌ها، نه حرمسراي خشايارشا، كه مهمان‌خانه تخت‌جمشيد مي‌بوده است.
دليل ديگري كه كاركرد تخت‌جمشيد را به عنوان انجمن همپرسگي ملي و مجلس قانون‌گذاري تأييد مي‌كند، گزارش كورتيوس روفوس، گانويس‌يوناني است كه آورده است اسكندر بنايي را به آتش كشيد كه مردمان جهان براي گرفتن «داد» به آنجا مي‌رفتند.
نياكان ما از انتخاب انجمن همپرسگي ملي براي تكيه زدن بر باشكوه‌ترين بناي ميهني خود، آرمان ويژه‌اي را دنبال مي‌كردند و آن اينكه همه ملت‌ها در ساخت آن مشاركت كنند، آنجا را خانه خود بدانند و دوستش بدارند و گرامي‌اش دانند. اگر آنجا بنايي با كاربرد محلي مي‌بود، هرگز نمي‌توانست توجه همه ملل را بخود جلب كند.

[1] شهر‌يا در اصل خشترا به معناي فرمانروايي است و شايد معني کنوني آن، از نام پارسه خشترا نشئت گرفته باشد.
[2] Persepolis
[3] بريان، جلد1، ص ۲۲۰
[4] DPd
[5] DPe
[6] DPh
[7] بريان، جل1، ص ۳۸۶
[8] سامي، علي. "يادبود ديدار پادشاهان از تچركاخ داريوش بزرگ درتخت جمشيد"
[9] DPc
[10] تجويدي، اكبر. “دربارة شهرپارسه گاهوارة تمدني درخشان و ابهام انگيز“
[11] بيشتر اين بخش، برداشتي است از: مرداي غياث آبادي، رضا. تخت جمشيد بناي ميهني ايرانيان و انجمن همپرسگي ملي، چاپ دوم، نويد، ۱۳۷۶
[12] نظريه نوين پيرامون معاني حروف الفباي فارسي، تهران، ۱۳۷۶

» سرباز زخمى تخت جمشيد