جنگ گائوگمل و نتايج آن

داريوش به تواناساختن ارتش پرداخت و شمشير و تير و نيزه هاي سپاهيان را بلندتر کرد تا مقدونيان، برتري جنگ افزاري نداشته باشند؛ همچنين چندين ارابه‌ي جنگي داس دار فراهم آورد تا براي ايجاد شکاف و وحشت در ميان صفوف دشمن به کار رود. داريوش اردوگاه را در نزديکي اربيل نهاد تا بتواند از جلگه بهره برد تا امکان مانور نيروي سوار و ارابه ران وجود داشته باشد. داريوش که در وضع آشفته اي به سر مي برد نتوانسته بود سربازاني پرشمارتر از سربازان گجسته گردآوري کند. چنين مي نمايد که وي در پارس و ايلام جايگاه خود را از دست داده بود چراکه پس از پايان جنگ به سوي همدان شتافت. آنگونه که گاهشناسان برآورد کرده اند، لشکر داريوش سوم دراين جنگ در حدود ۳۵ هزار تن بوده است که بيشتر آنها را سواران تشکيل مي داده اند.[۱]

بيشتر سپاهيان از آرياييان و بويژه ايرانيان بودند و داريوش آنها را به‌ياري سهميه هاي قومي بسيج شده از شهرباني هاي ايراني خود پديد آورده بود. با اين همه چون از مردمان گوناگون تشکيل شده بودند، داريوش نگران بود مبادا به هنگام جنگ،‌يگانگي خود را از دست بدهند، از اينرو همه روز از آنان سان مي ديد و سربازان را به ورزش وامي داشت تا اطاعت نظامي درآنها استوارتر گردد. مهمترين شهربانان چون بسيسا[۲] (به‌يوناني بسوس) شهربان بلخ، آذرباد شهربان ماد و ماز شهربان پيشين کليکيا و فنيگيا از فرماندهان سپاه به شمار مي رفتند؛ با اين همه داريوش اطمينان بسياري به آنان نداشت، ويژه آنکه او را آگاه کرده بودند که براي نمونه بسيسا خيلي جاه طلب است و خيال دست‌يافتن به شاهنشاهي را دارد.

باري با نزديک شدن اسکندر، داريوش سپاهي ششهزار تني با پيشگامي هزارنفري را به فرماندهي ماز، براي جلوگيري از گذر مقدونيان از فرات به پيش فرستاد. اسکندر پس از‌يازده روز حرکت از فنيقيه به فرات رسيد؛ ماز که مامور بود تا از گذر اسکندر جلوگيري کند، از جنگ احتراز کرده عقب نشست. پس از آن، مقدونيان پس از چهار روز به دجله رسيدند و ديدند که در آنسوي رود، دودهاي بسيار ديده مي شود که آنرا ماز پديد آورده بود؛ چه او ترفند زمين سوخته را به کار مي برد. اسکندر از پاختر ميانرودان از دجله گذشت، در حالي که اگر لشکريان ماز به جلوگيري و جنگ مي پرداختند، سپاه اسکندر نمي توانست از دجله بگذرد؛ کورتيوس هم مي گويد اگر ماز به مقدونيان به هنگام گذر از رود حمله مي کرد، بواسطه‌ي بي نظمي پديد آمده، به‌يقين پيروز مي گشت؛ ولي به جاي آن، هنگامي سوار نظام او به حرکت درآمد که سپاه مقدوني به ساحل آمده بود و دراين هنگام بود که پيشگام هزارتني را براي جلوگيري مقدونيان فرستاد که نتيجه اي دربرنداشت.[۳] کاري که ماز مي بايست بکند، آن بود که‌يا از گذر مقدونيان از فرات جلوگيري مي کرد،‌يا آنکه ميانرودان را از آذوقه خالي کرده، از گذر اسکندر از دجله ممانعت نمايد؛ به نظر مي آيد ماز در انجام ماموريت خود اهمال کرده، تنها به ظاهر سازي پرداخته است.

نبرد سرنوشت ساز ميان داريوش سوم و اسکندر گجسته، در جايي به نام گائوگمل[۴] در نزديکي اربل در ۳۵ کيلومتري موصل کنوني، در‌يازدهم مهرماه سال ۲۲۸ هخامنشي آغاز شد. پيش از جنگ، سربازي‌يوناني از ارتش گريخته و خود را به نيروهاي گجسته رسانيد؛ وي درباره‌ي چگونگي آرايش ارتش و نقشه‌ي جنگي داريوش، مقدونيان را آگاهاند. گاهنويسان کلاسيک آورده اند که داريوش پيش از آغاز جنگ، " آتش جاودان، خورشيد و‌ياد هميشگي کورش بزرگ" را براي پيروزي سپاهيانش سوگند داده است. داريوش فرماندهي بال راست را به ماز و بال چپ را به بسيسا داد و خود در ميانگاه ارتش جاي گرفته، براي تهييج سربازان از گردونه اي بلند بالا رفته بود تا همه‌ي سپاه او را ببينند. چنانکه کورتيوس[۵] مي نويسد، داريوش به سربازان گفت که برگردونه مي نشينم تا هم رسم اجدادي را رعايت کرده باشم و هم شما بتوانيد مرا ببنيد. همراه داريوش، هزار سوار ممتاز و رشيد بودند که همه از نزديکان او به شمار مي آمدند و دراين روز مهرشان را به داريوش نشان دادند، چه آنها سينه ها را در جلو تگرگ تير که به سوي داريوش مي باريد سپر کرده، مي جنگيدند.

ايرانيان در دو دور نبرد، سپاه اسکندر را شکست دادند و مجبور به عقب نشيني کردند. با شيوه اي به مانند آنچه درباره‌ي جنگ ايسوس گفته آمد، اسکندر با‌يگان سوار مقدوني به ميانگاه سپاه ايران که جايگاه شاهنشاه بود هجوم آورد و خود را به شاهنشاه رسانيد. داريوش زوبيني به سوي اسکندر پرتاب کرد، گجسته نيز زوبيني به سوي داريوش پرتاب کرد که راننده‌ي ارابه شاهانه را بر زمين افکند و شاه نيز با او به زمين افتاد. ايرانيان که فکر مي کردند داريوش کشته شده، آشفته شدند و در اين هنگام سپاهيان اسکندر به شدت آنها را مورد حمله قرار دادند. داريوش به تندي از زمين برخاسته، خودش را از دسترس گجسته دور ساخت.‌يک تابلو در ناپل‌يافت شده که صحنه‌ي جنگ شاهنشاه را با گجسته مي نماياند.[۶] نگارنده‌ي اين تابلو که به موزاييک ناپل شهرت‌يافته، ضمن تحقير ايرانيان از جامه‌ي سربازان ايراني ناآگاه بوده است. با وجود آشفتگيِ ايرانيان از اين که شاهنشاه شايد کشته شده باشد، نبرد تا شب ادامه‌يافت. پس از اين که دو طرف دست از جنگ کشيدند، ارتش ايران به اربل عقب نشست تا اينکه شايد اثري از شاهنشاه پديدار گردد. نيمه هاي شب، شاهنشاه به اردوگاه درآمد تا زنده بودنش را بنماياند و سربازان را دلگرم کند. او پس از رايزني با فرماندهانش تصميم گرفت تا براي گرداوري نيروي تازه نفس به همدان برود.

موزاييک ناپل

اين روايت‌يوناني بود، اما اگر بر داده هاي باستان شناسي بابلي تکيه کنيم، چنين نوشته شده که در منطقه دو برخورد رخ داده؛ ‌يکي کوچک و ديگري که همان گائوگمل باشد، با نوشته‌ي اروپاييان در تضاد است و بيان مي دارد که سربازان ارتش، شاهنشاه را رها کردند. نويسندگان‌يوناني از گجسته شخصيتي قهرمانانه و از داريوش شخصيتي ترسو ساخته اند، در حالي که به گفته‌ي خود‌يونانيان داريوش سوم جنگجويي دلير بود و در نبردي تن به تن دليريش را پيروزمندانه به اثبات رسانده بود.[۷] هجوم آوردن اسکندر به ميانگاه ارتش و رويارويي با خود داريوش، چنانکه موزاييک ناپل مي نماياند، دروغي بيش نيست؛ دروغي که نادرست بودن آن با روزنگار بابلي به اثبات رسيده است.[8]

چنانکه مي بينيد، رخدادهاي سرنگوني دولت هخامنشي چنان با افسانه ها و گزافه گويي ها درآميخته که نمي توان آنها را باور کرد. در‌يک نگاه، شايد بتوان چنين توضيح داد که پس از جنگ گرانيک و پيشروي اسکندر در شاهنشاهي، داريوش که نمي توانست به سبب آشفتگي مرکز فرمانروايي اش، ايران را ترک کند؛ به گرداوري سپاه پرداخته، لشکرهاي آسياي کهين و ديگرجاي ها را پشتيباني مي کرد. در اين هنگام اسکندر خود را به ايران نزديک مي کرد و سرانجام پس از‌يک نبرد کوچک، شاهنشاه با اسکندر در گائوگمل روبرو شد، در اين جنگ بخشي از سپاهيان داريوش به فرماندهي بسوس وي را ترک گفتند و به سوي مرکز ايران شتافتند و گروهي نيز گريختند و براي شاهنشاه راهي مگر عقب نشيني نماند. بايد در نظر داشت که اين سخنان تنها‌يک انگاشت است؛ ولي انگاشتي مستند و بويژه درباره‌ي جنگ، بر پايه‌ي روزنگار بابلي.

مقدونيان اردوي ارتش در گائوگمل را گرفته، اربل را غارت کردند و به تندي به سوي بابل رهسپار شدند. چون ماز که از گائوگمل به بابل رفته بود، شنيد که اسکندر به سوي بابل روانه است، با فرزندان خود به سوي او شتافت و اظهار انقياد کرده، شهر را تسليم کرد. اسکندر که نگران به دارازا کشيده شدن محاصره‌ي بابل بود، خرسند از تصرف بي دردسر شهر رخنه ناپذيري چون بابل، ماز را به شهرباني بابل منصوب کرد و‌يا آنکه وي را در سمت خود ابقا نمود.[۹] با توجه به اين انتصاب و ديگر نشانه ها مي توان نتيجه گرفت که شايد ماز به داريوش خيانت کرده باشد.

[1] Shabazi, A. Sh. “The Aheamanid Imperial Army”, circle of ancient Iranian studies

[2] بسيسا به پيشنهاد دکتر غياث آبادي است.

[3] کتاب 4، 9

[4] گائوگمل را پلوتارک (اسکندر، 43) به معناي خانه‌ي شتر دانسته، چنانکه گمل‌يا جمل در زبان هاي سامي به چم (معني) شتر است.

[5] کتاب4، 14، 26

[6] البته صحنه‌ي اين تابلو را متعلق به جنگ ايسوس مي دانند.

[7] ديودور، 17، 6، 1 و 2؛ ژوستين، 10، 3، 2 و 5

[8] Lendring, Jona."What happened at Gaugamela"

[9] آريان، 3، 16، 3؛ کورتيوس، 4،1، 17-23؛ 5، 1، 44

نقشه ی خاورميانه ی باستان