اندیشه‌ی ایرانی در میان ملل ۱

نقش دولت هخامنشی در رشد اندیشه‌ی جهانی

تحول عمده‌ای که در اوضاع اجتماعی جهان باستان پدید آمد، یگانه‌شدن آن از سند تا مدیترانه و مصر و یونان زیر فرمانروایی هخامنشیان بود. این وحدت و سازندگی که پس از ویرانه‌های چندصدساله‌ی آشوری و بابلی پدید آمده بود، گونه‌ای وحدت بشری و نوعی تفکر برتر از تفکر قومی را تبلیغ می‌کرد. هخامنشیان نکوشیدند دین خود را بر دیگران تحمیل کنند، با این همه مجموع این دگرگونی‌های اجتماعی و انسانی و پدید آمدن امکان ارتباط وسیع میان مردمان گوناگون یک رشته باورهای دینی را عمومیت بخشید و بنیادی برای ادیان فراقومی فراهم آورد. اصول تازه‌ای که عمومیت یافت: (۱) یکتاپرستی جهانی، خدا از آن مردم ویژه‌ای نیست، او همه‌ی هستی را پدید‌اورده و ما همه نزد او برابریم. (۲) وجود نیکی و بدی که مظهر نیکی خدا و مظهر بدی اهریمن است؛ (۳) پاداش و کیفر اخروی بر اساس نیکی و بدی آدمی در زندگی‌اش نصیب او می‌گردد.[۱]

پدیدآمدن شاهنشاهی جهانی ایران و گرایش شاهنشاهان هخامنشی در دادن وحدت به جهان متمدن و تاثیر آن بر یهودیت را شاید بتوان بزرگترین اثر تاریخی ایران بر جهان دانست، چراکه دین بیشتر مردم جهان، یعنی مسیحیت و اسلام ریشه در این دوران دارند، چه این دو دین تداوم منطقی یهودیت هستند و آنچه یهودیت را تعالی بخشید و از بندهای نژادی رهاند، اندیشه‌های ایرانی بود، پس می‌توان به درستی نتیجه گرفت که شاهنشاهی ایران نه تنها موجب شکوفایی اندیشه‌های بشری شده که ایران را به گونه‌ی سرچشمه‌ی اندیشه‌های بشری درآورده است هرتسفلد یهودی به درستی مي‌‌گوید: «دين زرتشت و آيين بودا و باورهاي‌يهود، گواه ثابت پيشرفت بي‌نظير فكر بشر در نتيجه‌ي صلح هخامنشي است».[۲]

یونان در پایان دوره‌ی هخامنشی از دید دانش و فلسفه قابل مقایسه با پیش از آن نبود؛ پیش از دوره‌ی هخامنشی تفکر یونانی بر افسانه‌ها و خدایان پرشماری بناشده بود که زندگی و مرگی چون آدمیان داشتند، اما پس از این دوره به مرحله‌ای ازتمدن رسیده بود که اندیشه های قومی آن به اندیشه‌های بشری تبدیل شده، قابلیت پذیرش جهانی یافته بود. در واقع رشد جامعه ی شهری یونانی و رشد فلسفه همراه با آغاز دوره ی هخامنشی منجر به تحولی در اندیشه‌ی یونانی شد.[۳] از سوی دیگر اندیشه ی ایرانی نه تنها باعث باروری دین یهود شد که در دین بالی نیز تاثیر گذاشت و برداشت‌های عینی دینی را به سوی برداشت‌های مجرد سوق داد و خدا مفهومی متعالی یافت؛ ستاره‌شناسی کهن آن نیز به صورت علم احکام نجوم با مفاهیمی مجرد درآمد. بلوغ فکری انسان در دوران هخامنشی انباشته شدن آگاهی‌ها و باورهای متعالی انسان در شناخت بهتر زندگی، آفرینش و آفریدگار، زمینه‌ی ذهنی لازم را برای ورود به گام تازه ای از دین که به کلی با شرک‌ورزی‌ها و ساده‌اندیشی‌های گذشته متفاوت بود فراهم ساخت. مسیحیت آغاز این عصر تازه را نوید می‌داد و دین اسلام نهایت این سیر دینی است. [۴]

نفوذ در اندیشه‌های یونانی

با پدیدآمدن ارتباط میان ملل گوناگون زیر چتریگانه‌ی شاهنشاهی ایران، اندیشه‌های نوین در میان ملل مختلف بروز کرد، در این میان آموزه‌های زرتشت به سبب اصالت فطری و ساختار یکدست منطقی که داشت، رویهم رفته بیشتر جنبه‌ی موثر داشته تا متاثر و انگیزه‌ی نیرومند نوآوری در باورها و اندیشه‌های جاافتاده و ثابت‌شده بود. نفوذ اندیشه‌ی یونانی که با تالس آغاز شد را می‌توان با پیتاگورس مقایسه کرد و با آثار هرایکلیتوس (در حدود سال 500 پیش از مسیح) سنجید. پیتاگورس نخستین کسی بود که به درون شاهنشاهی ایران و به بابل سفر کرد، وی برای باورهای توحیدی در یونان تبلیغ کرد و در اثر همین فعالیت‌ها کشته شد. فرفوریوس در سده‌ی سوم پیش از میلاد درباره ی وی نوشته گخ وی رازهای بسیاری را از مغان فراگرفت که مغان درباره ی خدایشان برای او سخنانی گفتند که او را نور سره نشان می‌داد.[۵] آنچه هراکلیتوس درباره‌ی داد آسمانی می‌گفت یادآور اندیشه‌های زرتشت درباره‌ی اشا است. از گفتار وی است که خدا همان خرد است، خرد یکی است و آگاه بر آن دانشی که همه‌چیز را در گیتی فرمان می‌دهد. همانندی‌های این باور به اهورمزدای خداوند خرد چنان چشمگیر است که نیاز به تاکید ندارد. گفته‌های هراکلیتوس درباره‌ی انجام پس از مرگ و اشاره به روان‌های مردگان که با فروهرهای ایرانی برابر دانسته شده‌اند نیز برداشت آشکاری از اندیشه‌ی ایرانی است. باور وی به اینکه تضاد جوهر گیتی است، برداشتی روشن از گاثاهای زرتشت است. آنچه وی در نقد آداب و رسوم دینی بیهوده و تهدید به کیفر آتی و هشدار به پرهیز از مستی و نخوت می گفت، چنان است که خواننده را به یاد آموزه‌های زرتشت می‌آورد.[۶] نفوذ اندیشه‌ی ایرانی در سده‌ی پنجم چندان دوامی نیاورد که دلیل آشکار آن زدوخوردهای یونانیان با فرمانروایان ایرانی‌شان بود؛ از این گذشته مکتب استدلال‌گرای یونانی رو به خودکفایی و اندیشه‌پردازی بود. همچنین با ادامه‌ی بحث نظری یونانی در فلسفه و منطق، چون فرمانروایان ایرانی چنین چیزهایی را از دید عملی بی‌فایده می‌دیدند که در زندگی واقعی و اجتماعی چندان بازتابی ندارد، دست از پشتیبانی آن برداشتند. جهت دادن اندیشه به سوی هدف‌دار بودن و اندیشه‌ی الهی و از میان بردن مراسم دروغین و خرافی باعث روند مثبت در جامعه می‌شود؛ از اینروست که شاهان ایران بدین کار همت گماشتند، اما افراط در این‌زمینه و بحث بیهوده در مباحث نظری را نیز مردود می‌دانستند. با این‌همه نفوذ فرهنگ ایرانی سبب شد تا ذهن یونانی از بندهای پیرامون تنگ و بسته‌ی آدمی رهایی یابد و آنان را رهنمون شد تا درباره ی بی‌نهایت فراسوی آسمان بیندیشند. درباره‌ی آن زندگی بیندیشند که با مرگ به پایان نمی‌رسد؛ در اثر این نفوذ فرهنگی بود که یونانیان فراگرفتند که سرنوشت نیکان از سرانجام ستمکاران جدا خواهد بود؛ که در فراسوی محسوسات در فرای زمان نیز جهانی وجود دارد و ... برای دانش فلسفه باستان همه‌ی اینها بسیار گرانبها و پایدار بودند.

در سده‌های پنجم و چهارم پیش از میلاد شاهد بروز گرایش‌های نوین دینی در میان بسیاری از اندیشمندان یونانی هستیم که در صدد اصلاح باورهای خرافی یونانی بود که بی‌شگ متاثر از اندیشه‌ی ایرانی بوده است. با آرامش نسبی در جهان مدیترانه در روزگار داریوش دوم و فرزندش اردشیر دوم، باردیگر شاهد پدیدارگشتن اندیشه‌های ایرانی در تفکر یونانی هستیم. برای نمونه گزنلون که در جوانی شاپرد سقراط بود به سبب ارتباطی که با ایرانیان یافت به باورهای ایرانی متمایل گشت. وی درصدد انتشار این باور بود که خدا را نمی‌شود به تصویر کشید گه خدا یگ ذات مجرد است.[۷] در سال‌های نخستین شاهنشاهی اردشیر دوم، پلاتو شاگرد سقراط بود؛ وی در هفدهمین سال اردشیر دوم (سال ۳۸۷ پیش از میلاد) آکادمی را در آتن بنیاد نهاد که تا هنگام مرگش در روزگار اردشیر سوم (۳۴۸-۳۴۷پیش از مسیح، دویست و یازدهمین سال شاهنشاهی ایران) آنرا سرپرستی می‌کرد. در میان جامعه‌ی آکادمی آتن نفوذ باورهای ایرانی مشهود است. از جمله دوستان نزدیک پلاتو یودوکس کنیدوسی بود که ریاضی‌دان و ستاره‌شناس بود و برای دانش‌آموزی به مصر و بابل رفته بود و باورهایی متاثر از اندیشه‌ی ایرانی داشت. در کتاب قوانین پلاتو، روان بد جهان که در برابر روان نیک گیتی ایستاده، متاثر از اندیشه‌های ایرانی است؛ آنچه افلاطون را به سوی زرتشت می‌کشاند آن بود که نگره‌‌ی دوگانگی سرانجام در مکتب آکادمی جنبه‌ی ریاضی به خود می‌گیرد؛ از این به بعد است که آکادمی به شدت به آموزه‌های زرتشت و مغان علاقمند شد. این بار دوم است که مزدیسنا بر تفکر یونانی به گونه‌ای ژرف تاثیر می‌گذارد. پلینی از یکی از نوشته‌های یودوکسوس نقل می‌کند که وی درصدد بوده کاری کند تا مزدیسنا به عنوان بلندآوازه‌ترین و سودمندترین فرقه‌های دانشمندان به همگان بشناساند.[۸] باری پس از مرگ افلاطون، ارسطو که ۲۰ سال شاگرد او بود، کتاب درباره‌ی فلسفه را برنوشت که در آن به بررسی گفتارهای فلسفی گذشتگان اشاره دارد. وی به کهن‌ترین روزگاران اشاره کرده از آموزه‌های مغان سخن می‌راند. تنهانقل قولی دراینباره بدست ما رسیده است: «ارسطو در کتاب نخست می‌گوید مغان حتی از مصریان نیز کهن‌ترند و می‌گویند دو اصل آغازین وجود دارد؛ یکی روان نیکی و دیگری روان بدی، آنرا هرمزد خوانند و اینرا اهریمن». در اینجا به این‌ نکته توجه کنید که این گفتار ارسطو حاصل تحول اندیشه‌ی ایرانی از اهورامزدای کل به اهورامزدای همسان سپندمینو و برابر اهریمن بدل شده است. آنچنانکه در روزگار گاثایی مشخص است، زرتشت اهورامزدا را آفریینده‌ی کل می‌دانست و سپندمینو و انگره‌مینو (اهریمن) دو گوهر همزاد بودند که در اندیشه و انگار پدیدار گشتند، اما در سیر تاریخی دین مزدیسنا شاهد آنیم که اهورامزدا با سپند‌مینو برابر می‌شود.[۹] این اندیشه‌ی دوگانگی صرف در ایران چندان دوام نمی‌آورد و با برداشت از افسانه‌های دیگران باز به توحید زروانی منجر می‌گردد. در ظاهر در سده‌ی ششم پیش از مسیح در نواحی لبنان افسانه‌ای درباره‌ی خدای زمان رواج داشت که دور نیست تحول محلی یکی از جنبه‌های آفتاب‌پرستی مصریان بوده باشد. در این اسطوره‌ی متحول، زمان که با حرکت خورشید اداره می‌شد، به مثابه‌ی معبودی مشخص، نیای کیهان دانسته شد و مورد پرستش قرار گرفت، شیوع باوری این چنین به احتمالی در سده‌ی پنجم پیش از میلاد سبب عمده‌ی بروز بدعت زروانی‌گری در کیش زرتشتی می‌شود.[۱۰]

ارسطو در الاهیات خویش میان خدای متعال فرامادی و ایزدان فرودست ستاره‌ای فرقی مشخص قائل بود که در اندیشه‌ی یونانی تازگی داشت و سرنوشت‌ساز بود. دیگر آنکه به شدت مخالف نگره‌ی پایان‌پذیری گیتی بود. چراکه آنرا در تضاد با هدف خداوندی می‌دید. زرتشت نیز پفته بود این گیتی نیک‌آفریده‌ی اهورامزدا پایدار است و آنچه پایان می‌پذیرد تاریخ ستمکاری آدمی است. البته دیدگاه ارسو با زرتشت در این‌باره متفاوت بود که زرتشت بر این باور بود که خداوند گیتی را آفریده، ولی ارسطو می‌پنداشت که کیهان قدیم و نابودنشدنی است.[۱۱]

[1] بهار، ادیان آسیایی، ص 217 و ۲۱۸

[2] هرتسفلد، ص ۵۶

[3] ادیان آسیایی، ص ۲۱۱و ۲۱۲

[4] همان، ص ۲۱۹و ۲۲۱

[5] خنجی، ص ۴۵۵

[6] بویس، هخامنشیان، ص ۲۳۴ و ۲۳۶

[7] خنجی، ص ۴۵۶

[8] بویس. هخامنشیان، ص ۳۶۸

[9] در این زمینه نگاه کنید به یسنای ۳۰، بندهای ۲ و ۳؛ همچنین گفتار مهرداد بهار درباره‌ی دین زرتشتی در کتاب ادیان آسیایی

[10] بویس. هخامنشیان، ص ۲۲۵ و ۲۲۶

[11] بویس. هخامنشیان، ص ۴۰۲

» اندیشه‌ی ایرانی در میان ملل ۳
» تحولات دینی یهود متاثر از اندیشه‌ی ایرانی پس از هخامنشیان و ظهور مسیحیت۲
» بیشترین کلمات جستجو شده در وب توسط ایرانی ها-تمایلات ایرانی ها در وب
» تاریخی‌ترین شلیک در میان جنگ های افغانستان! + عکس
» تفاوت های احساسی میان زنان و مردان