اندیشه‌ی ایرانی در میان ملل ۳

تحولات دینی یهود متاثر از اندیشه‌ی ایرانی پس از هخامنشیان و ظهور مسیحیت۱

در همان دوره ی پرآشوب پس از پیروزی اسکندر گجسته بود که اندیشه‌های ایرانی به علت شدت تکان وارده در نهایت فعالیت و تاثیرگذاری بود، هرچند که اسکندر مغان و دانشمندان ایرانیان را از میان برد،[1] گروهی که به جای ماندند بر حفظ اندیشه‌های دینی همت گماردند و از سوی دیگر از آنرو که نخسه‌ی دومین اوستا به جهان مدیترانه رفته و ترجمه شده بود، در این هنگام است که تاثیر آن در خاورمیانه بیشتر می‌گردد. از جمله‌ی این تاثیر است ورود حقیقی باور اخروی در میان یهود. فروید می‌گوید: «در کیش یهود بهشت و دوزخ نمایان و آشکاری وجود ندارد، لیکن هرچه به موسویت متاخر نزدیک گردیم، این باورها رنگ برداشته، نمایان می‌شوند. بی‌شک این‌مساله در یهودیت برکنار از نفوذ دین زرتشتی و فلسفه‌ی دینی ایرانیان نمی‌باشد، که بعد مبنای پیدایش مسائل بهشت و دوزخ مسیح شده است».[2] آنچنانکه یاد شد در اثر برخورد با ایرانیان پیامبران سخنانی از زندگی پس از مرگ بیان داشتند، ولی این سخنان در میان یهود تا مدت‌ها پذیرفته نشد. در میان یهود تا سده‌ی پنجم و چهارم پیش از میلاد باوری به جهان دیگر و پاداش و کیفر و بهشت و دوزخ وجود نداشت. در کتاب دانیال است که به روشنی تصور معاد دیده می‌شود: بسیاری از مردمانی که در خاک زمین خفته‌اند بیدار خواهند شد؛ همگی مردگان زنده خواهند شد، برخی برای زندگی جاودانی و برخی برای شرمساری و خواری جاودانی. فرزانگان همچو آفتاب خواهند درخشید و کسانی که بسیاری را به راه راست رهنمون شده‌ند چون ستارگان تا ابد درخشان خواهند بود.[3] زهنر با مقایسه‌ی دکترین زرتشت درباره‌ی کیفر و پاداش اخروی با مسیحت (یعنی در آغاز یهودیت) می‌گوید هرچند شکل بهشت و دوزخ مسیحی با همتای ایرانی آن اختلاف دارد، می‌توان به یقین نتیجه گرفت که مسیحیت از زرتشت متاثر گردیده است. او اشاره می‌کند به تحول در دین یهود و می‌نویسد که ما به یکباره در سخن دانیال می‌بینیم که از برخاستن مردگان سخن گفته می‌شود.[4] لِونسون متذکر می‌شود که تاثیر باورهای ایرانی و همچنین شکنجه و آزار مومنان در روزگار مکابیان که تنها برای باورشان کشته می‌شدند، دو عاملی بودند که باور به رستاخیز پس از مرگ را در اندیشه‌ی یهودی پدید آوردند.[5]

کتاب دانیال مهم‌ترین نوشته‌ی یهودی روزگار یونانی است. سهم کیش ایرانی را می‌توان در حضور نخستین و یکتای میکائیل و جبرائیل در پیمان‌کهن در این کتاب نیز دید. پس از بازگشت یهود از تبعید پنداشت‌های آنان درباره‌ی فرشتگان به شدت دچار دگرگونی می‌شود. در اینجا به موردی دیگر از برداشت‌های یهود از تفکر ایرانی برخورد می‌کنیم و آن باور به اهریمن است. در آغاز در باور یهود عامل بدی نیز جایی نداشت و آنرا از دین ایران برداشت نمودند. [6] این باور در کتاب ایوب از سده‌ی پنجم پیش از میلاد دیده می‌شود.[7] در باور یهود اهریمن با خدا ضدیت نداشته که مانند فرشته‌ی آزاد با دستور خدا به اغوای انسان‌ها دست می‌زده، ولی در مسیحیت و دین ایران، اهریمن مظهر پلیدی و منفور درگاه خدا شمرده شده است. باور به فرشته و روان‌های مقدس به گونه‌ای که در نوشته‌های کهن‌تر یهود دیده نمی‌شود در باور آنها از حدود دو سه قرن پیش از میلاد از فرهنگ ایرانی نفوذ کرده است.[8] باور به پیکار فرشته، اهریمن و انسان از باور ایرانی در فکر دینی یهود نفوذ کرده و در دین مسیح کامل شده است.[9]

در آثار یهودی پس از دوره‌ی هخامنشی، فرشتگان دارای سلسه مراتب می‌شوند و ریاست آنها را هفت فرشته[10] به نام‌های رفائیل، اورائیل، میکائیل، راگیل، سرافیل، جبرائیل و یرمایئل دارند که چهارتای آنها در اطراف تخت خدا ایستاده‌اند؛[11] این چهار فرشته را نیز برداشتی از چهار فروزه‌ی اصلی اشا، وهومن، خشترا و آرمیتا می‌دانند.[12] از این گذشته فرشتگان فرودست‌تر نیز هرکدام نامی می‌یابند و برخی، نیایش‌های آدمیان را به درگاه خدا می‌رسانند؛ ویژگی دیگر آنها این است که همچون روان‌های مجری پدیده‌های طبیعی رخ می‌نمایند و یا با پدیده‌های تجریدی به مانند صلح همراهند. می‌گویند بیشتر این باورها را می‌توان ناشی از رخنه‌ی اندیشه‌ی ایرانی دانست. زیرا از بسیاری لحاظ همانند اندیشه‌های اوستا هستند. همتاهای هفت فرشته را در هفت امشاسپندان می‌یابیم که پیشینه‌ای سه‌هزارساله دارد و باورهای دیگر را در اندیشه‌های کهن ایرانی بازنموده شده در اوستا می‌بینیم.

باورهای مربوط به آخرت که در روزگار پس از هخامنشی در میان یهود به طور گسترده مطرح شد چه از دید کلی و چه از دید جزئیات آنچنان با باورهای ایرانی همانند است که نمی‌توان پذیرفت کیش ایرانی که مدت‌های بسیار برای یهود شناخته شده بود در این میان نقشی نداشته باشد. نکته‌ی چشمگیر آن است که ظهور چنین باورهایی سبب ایجاد آنچنان مناقشه و اختلاف فکری در جامعه‌ی یهود شد که چندین نسل ادامه یافت. پذیرش معاد که با دیدگاه‌های یهود بسیار متفاوت بود به تدریج و آن هم پس از تماس بسیار دراز و با مشاهده‌ی عینی مزدیسنانی که به برکت اینگونه آموزه‌ها با اطمینان قلب و آرامش ناشی از ایمان بسر می بردند، امکان‌پذیر گشت. البته پذیرش این باور از دین ایرانی زمینه‌هایی داشت و از آنجمله است گفتار اشعیا درباب رستاخیز؛ از این گذشته می‌توان به سخنان آموس پیامبر سده‌ی هشتم پیش از میلاد اشاره کرد که از آمدن روز خدا می‌گفت: آن روز، روز روشنایی و کامیابی نخواهد بود، که روز تاریکی و فناست... آری روز خدا برای شما روزی تاریک و ناامیدکننده خواهد بود و اثری از روشنایی در آن دیده نخواهد شد.[13] هرچند که در این گفتار اشاره‌ای به جهان پس از مرگ نیست، آنرا از راه تفسیر دوباره‌ی نوشته‌های کهن و تورات با باورهای نوین اخروی پیوند دادند، اما آشکار است که هماهنگی با اندیشه‌های پیشین عبری زورکی و تصنعی است.[14] باور به پل چینود نیز از دین زرتشت به ادیان سامی راه‌یافته است.[15] دوشن گیمن و بسیاری از پژوهشگران باور دارند که پل چینود را یهود از ایرانیان برداشت کردند و سپس در اسلام به پل صراط مبدل شده است.[16] در تلمود‌یهود می خوانیم: «آنگاه باید مردمان از روی پلی بلند که بر بالای دوزخ برافراشته تا به سوی بهشت کشیده شده، بگذرند. چون بی دینان به روی پل پا گذارند، آن پل مانند نخی باریک شود و همه در تک دوزخ سرنگون گردند.»[17] دکتر میلز می‌گوید: کیش زرتشت منبع اصلی برای فرجام‌شناسی ماست، حقیقتی که باید در همه‌جا مسلم گرفته شود؛ چنانکه تنها بررسی کوتاهی آنرا تایید می‌کند. از آغاز تا پایان، همه‌جا کیش زرتشت را سرآغاز اصلی فرجام‌شناسی خود می‌یابیم. چیزی مگر آموزه‌های کهن‌ترین بخش اوستا نیست که این دکترین را به خوبی بیان کرده‌باشد. [18]

[1] دینکرد، 1

[2] فروید. زیگموند (ص 207). آینده ی یک پندار، هاشم رضی، 1340به نقل از فضایی، ص 155

[3] دانیال، 12: 2و3

[4] آشتیانی، ص 286 و 287

[5] Resurrection and the Restoration of Israel: The Ultimate Victory of the God of Life. By Jon D. Levenson. Yale University Press, 2006.

[6] جان ناس، ص 546 و 547؛ رضی، ادیان بزرگ جهان، ص 435، 605 و 607؛ معین، ص 145

[7] پیمان کهن، ایوب، 1: 6

[8] زکریا، 3: 1تا 3

[9] فضایی، ص 154 و 155

[10] در قرآن می خوانیم که عرش خدا را هشت فرشته بر دوش دارند. حاقه (69): 17

[11] ناس، جان ب. ص 547

[12] آشتیانی، ص 291

[13] عاموس، 5: 18-20

[14] بویس، پس از اسکندر گجسته، ص 472

[15] معین، ص 145

[16] :‌یس(۳۶):۶۶؛ شریعتی آن صراطی را که در قرآن آمده منطبق با چینود نمی داند ( تاریخ و شناخت ادیان، ج2، ص 214 و 215).

[17] راوندی، ص 495

[18] L. H. Mills. Quoted by M. D. Magee, Ibid, The Universal God

» اندیشه‌ی ایرانی در میان ملل ۱
» تحولات دینی یهود متاثر از اندیشه‌ی ایرانی پس از هخامنشیان و ظهور مسیحیت۲
» بیشترین کلمات جستجو شده در وب توسط ایرانی ها-تمایلات ایرانی ها در وب
» تاریخی‌ترین شلیک در میان جنگ های افغانستان! + عکس
» تفاوت های احساسی میان زنان و مردان