اسلام و ديگر اديان

قرآن اين ايده را دارد که در ميان هر مردمي رهبري و يا به عبارتي انديشمندي بزرگ پديد آمده که باعث هدايت آنها مي‌بايد باشد.[۱] از اينرو شخصيت‌هاي قومي يهود و همچنين تا حد کمتري مسيحيت را که در عصر پيامبر بر اثر توسعه‌ي مسيحيت و همچنين تماس اعراب با يهود معروفيت داشتند، نمونه‌اي از براي اين ايده مي‌آورد؛[۲] وانگهي به محيط ظهور خود و به پيامبران عرب نيز اشاره دارد. قرآن شخصيت‌هاي بني‌اسرائيل را در قالب قومي مطرح نمي‌کند، آنچنانکه گويي آنان نه براي بني‌اسرائيل که براي ديگران نيز پيامبرند. از سوي ديگر قرآن در عين حالي که تورات را در کنار قرآن مي‌نهد و آندو را هدايت‌بخشترين كتب مي‌نامد،[۳] درصدد تنزيه نوشته‌هاي يهودي است. همانگونه که در تورات موسا بزرگترين شخصيت است، در قرآن نيز بيشترين داستان‌ها از اوست؛ اما در اينجا از نسبت‌هايي که به موسا در پيمان کهن يهود آمده خبري نيست و هرچند که از معجزات موسا مي‌گويد از پشه‌هاي رود نيل سخن نمي‌رود و هرچند که از نداي موسا در به حرکت درآمدن قوم به سوي فلسطين سخن به‌ميان ميآورد،[۴] از جنگ و کشتارهاي يهود به رهبري موسا و بويژه جانشينش يوشع سخني نيست. در مقايسه با داستان‌هاي يهودي، داستان‌هاي مسيحي نقش كمتري در قرآن بازي مي‌كنند. در قرآن برخلاف پيمان نوين از يوسف نجار و پدر عيسا سخني نيست، زيرا قرآن معتقد است که آفرينش عيسا مانند آفرينش آدم است و تنها خواست خدا است که او را از مريم بوجود آورده است.[۵] قرآن آناني را که به مريم تهمت مي‌زنند ملامت مي‌کند و او را بانويي مقدس و برگزيده و پاک مي‌شناسد؛[۶] قرآن عيسا را کلمه‌ي الهي (در مناسب كلمه با آنچه مسيحيان از آن به عنوان لوگوس مفهوم مي‌دارند، دقت شود) و روح خدا مي‌داند که بر مريم القا گرديد.[۷]

در باب ۱۴ از انجيل يوحنا، مسيح به آمدن پاراكلت كه گاه به معناي ستوده (معناي احمد و محمد) گرفته شده، بشارت مي‌دهد: من از پدرم (خدا) درخواست خواهم كرد تا پشتيبان و تسلي‌بخش ديگري به شما عطا نمايد كه هميشه با شما بماند؛ اين پشتيبان و تسلي‌بخش همان روح پاك خدا است كه شما را با تمام حقايق آشنا خواهد كرد. مردم دنيا به او دسترسي ندارند، چون نه در جستجوي او هستند و نه او را مي‌شناسند. ولي شما در جستجوي او هستيد و او را مي‌شناسيد، چون او هميشه با شماست و در وجودتان خواهد بود.[۸] اين بيان در قرآن بازتاب يافته است، آنجا كه در سوره‌ي صف (۶۱)، آيه‌ي ۶ آمده است: «عيسا پور مريم گفت: اي فرزندان اسرائيل، من فرستاده‌ي خدا و مصدق آنچه پيش از من از تورات بوده، هستم و همچنين نويد مي‌دهم به فرستاده‌اي كه پس از من مي‌آيد كه نامش احمد است».

در عين حال نقل داستان‌هاي تورات و انجيل در قرآن صورت مشخصي ندارد. از داستان يعقوب و يوسف سخن مي‌گويد که جنبه‌اي داستاني يافته است و يا داستان پادشاهي بني‌اسرائيل در فلسطين و تعيين طالوت از سوي داور و يا پيامبر ساموئل و سپس پادشاهي داود و سليمان ياد شده است؛ جالب آنکه همه‌ي آنها پيامبر خدا معرفي شده‌اند. از سوي ديگر داستان‌هاي قرآن از روزگاران دور بني‌اسرائيل تا پادشاهي سليمان رسيده و از آنجا قطع مي‌شود؛ داستان سليمان در قرآن جنبه‌ي فراطبيعي بالايي دارد و سليمان در ميان انجمني از انسان‌ها و جانوران و جنيان و عفريت‌ها پيامبري و پادشاهي مي‌کند. قرآن سخني از پيامبران شريعت‌ساز بني‌اسرائيل و يا انديشمند يهود که از سده‌ي هشتم پيش از ميلاد و پس از اسارت در بابل و سپس در دوره‌ي هخامنشيان به تدوين دين يهود پرداختند به هيچ‌رو سخني نمي‌آورد.[۹] بهرو قرآن اهميت ويژه‌اي به داستان‌هاي يهودي داده و حتي بني‌اسرائيل را در زمان موسا بر جهانيان برتري داده است[۱۰] و اين از آنروست که اعراب بدوي به يهودي که در کنار آنها زندگي مي‌کردند به ديده‌ي احترام نگاه مي‌کردند. شايد بتوان دليل اين برتري را بردباري آنها در تحمل سختي ها در مصر دانست؛ چنانکه آيه‌ي ۱۳۷سوره‌ي اعراف(۷) مي‌فرمايد: «ما مردمي آنچنانکه ناتوان شمرده مي‌شدند را وارث شرق و غرب زميني (فلسطين يا کنعان) کرديم که با برکت بود و کلمه‌ي پرودگارت را بر فرزندان اسرائيل تمام کرد از آنرو که شکيبايي و بردباري پيشه ساخته بودند ...[۱۱]»

هرچند که بسياري از داستان‌هاي قرآن همان داستان‌هاي پيمان کهن هستند، ولي تفاوتي بنيادين با آنها دارند و در قرآن اين داستان ها پالوده شده‌اند، به گونه‌اي که اگر يک داستان در دو کتاب خوانده شود، خواننده بي ترديد داستان قرآن را بر داستان پيمان کهن ترجيح مي‌دهد. بيان قرآن در سخن از داستان‌هاي يهودي گذشته از جنبه‌ي فراطبيعي آن صورتي قابل‌قبول دارد و آدمي تا هنگامي که آنرا با خود تورات و ويژگي‌هايش مقايسه نکند، آنها را داستان‌هايي پذيرا و نکته‌آموز مي‌يابد. قرآن نگرش ويژه‌اي در بيان داستان‌هاي يهودي دارد و اين نگرش به سوي معنا دادن داستان‌هاست؛ گاه از داستان مكتوب در تورات دور مي‌شود و گاه چنان به عين سخن مي‌گويد كه گويي تكرار تورات است، اما همواره اين نكته ملحوظ بوده كه مفاهيم اسلامي در معرفي و دنبال شود و يا آنكه دست‌كم در تضاد با آنها قرار نگيرد.

از سوي ديگر چنانکه ياد شد، در قرآن ولو به طور مقايسه هيچ اشاره‌اي به اديان و مکاتب آريايي مانند مکاتب هندي و يا مکاتب مانوي و مزدکي و يا به طور صريح از مزديسنا نشده است. پس نمي‌توان دست‌کم قرآن را کتابي جهاني از لحاظ پرداختن به اقوام گوناگون بدانيم، در حقيقت قرآن از ديد پرداختن به اقوام و ملل و همچنين اديان، کتابي است سامي. در قرآن گذشته از پيامبران يهودي، با توجه به محيط ظهور خود از ۳ پيامبر عرب (به استثناي خود پيامبر اسلام) داستاني آمده و يا يادي شده است.

قران در تقابل آشکار با مانويت و يا مزديسناي متاخر مي‌گويد: از دوگانه‌گرايي پيروي نکنيد و تنها او است خداي يکتا.[۱۲] اما گرچه اسلام روشنايي و تاريکي را به عنوان دو اصل اساسي نمي‌شناسد، قرآن دو قلمرو را نشان مي‌دهد که يکي عالم نور و ديگري جهان تاريکي است: «خدا ولي مومنان است و آنان را از تاريکي بيرون ميآورد و به روشنايي رهبري مي‌نمايد. طاغوت ولي کافران است و آنان را از نور بيرون مي برد و به تاريکي مي‌کشاند».[۱۳]

دو اصل نيکي و بدي مانوي در جايگاه نور و در جايگاه تاريکي هستند. نيکي هميشه به عالم بالا مي رود و بدي به پايين گسترش دارد. باور به عالم بالا و پايين از جهان‌بيني بابلي و ماندايي ناشي مي‌گردد و نفوذ آن در اديان سامي نمايان است. گرچه در قرآن آمده که به‌هرسو که بگرديد آنجا سمت خدا است،[۱۴] باز در آيه‌ي پنجم از سوره‌ي ملک (۶۷) مي‌خوانيم: «آسمان جهان را با چراغ‌هايي آراستيم و آنرا رجم‌گاه اهريمنان قرار داديم و براي آنان کيفر دردناکي آماده کرديم». نظر به محتواي اين آيه، اهريمنان در عالم پايين جاي دارند و نمي‌توانند به جهان بالا راه يابند و به ملکوت آسمان‌ها دسترسي پيدا کنند.[۱۵]

همانندي‌هاي ديگري را نيز مي‌توان ميان مانويت و اسلام جستجو کرد: آنچنانکه ماني اعلام مي‌کند که من از بابل آمده‌ام تا منادي مردم جهان باشم، اسلام نيز ديني جهاني است. همچنين ماني برپايه‌ي کتاب شاپورگان، واپسينِ پيامبران است. در قرآن نيز مي‌خوانيم که محمد(ص) خاتم‌النبين است.[۱۶] در دين ماني در روز رستاخيز چون ملکوت الهي حاميان جهان دنيا را ترک کنند، کره‌ي خاکي درهم فرومي‌ريزد، اين باور به گفته‌هاي قرآن ماننده‌ است، اما قابل مقايسه نيست. همچنين از ديد ماني رستاخيز روحاني است، در صورتي که اسلام طرفدار معاد جسماني است. به‌هرو آموزه‌هاي مانوي در باورهاي اجتماعي مسلمانان و فرق اسلام تاثير داشت، براي نمونه فرقه‌ي ثنويه‌ي اسلامي نيکي را از يزدان داند و بدي را از اهريمن شناسد.[۱۷]

نگرش دو دين در برابر مسيحيت نيز شباهت‌هايي دارد: چنانكه مانويان تحت تاثير فرقه‌هاي غنوصي مسيحي بر اين باور بودند كه عيسي مصلوب نشده، در قرآن نيز بدين امر اشاره‌ي صريح شده است. از سوي ديگر چنانكه بن نديم اشاره مي‌كند، ماني خود را پاراكلت مي‌دانست. چنين چيزي در قرآن نيز اشاره شده است.

آنگروه از ايرانيان که به طيب خاطر آيين مسلماني را پذيرفته بودند، هرگز نتوانستند ذهن خود را از ميراث ديني گذشته‌ي خويش به کلي خالي سازند. از اينرو جاي شگفتي نيست که برخي باورها و آراي ديرين نياکان را نيز با آيين نوين آشتي داده و به هم آميخته باشند و اين از آنروست که به طوري که خواهيم ديد سازماندهنده‌ي انديشه‌ي اسلامي ايرانيان بودند. نخستين مسلماناني كه به عراق و ايران آمدند، به آيين تكامل يافته‌اي برخوردند كه گرچه جلوه‌ي كمتري در آن هنگام داشت، چالشي فكري را براي مسلمانان به ارمغان آورد، چه اين دين برعكس يهوديت و مسيحيت براي آنها تازگي داشت؛ چراكه قرآن درباره‌ي يهوديت و مسيحيت سخن گفته بود، اما آنچنان يادي از آيين ايران نكرده بود. معتزليان كه بسياري از آنان در عراق و ايران زاده شده و بسياري از آنان از موالي بودند، نظريه‌پردازان نخستين اسلامي در مواجه با ديگراني چون مزديسنان بودند. با مقايسه‌ي سازمان فكري ايندو مي‌توان دريافت كه معتزله بسياري از نگره‌هاي اخلاقي خود را از پيشينيان زرتشتي خود به وام گرفتند.

برخي از پژوهشگران باور دارند که مساله‌ي اختصاص امامت براي علي و خاندانش که بنياد مذهب شيعه برآن استوار است، ناشي از باورهاي ايرانيان مبني بر انتخاب شاهان از سوي خدا و داشتن فرِکياني است.[۱۸] ادوارد براون مي‌گويد: «احتمال مي رود در هيچ کشوري مانند ايران ساساني، اصلي که به موجب آن، حق آسماني براي پادشاه قائل شوند پيرواني راسخ‌تر از ايرانيان نداشته است». اين امر زماني بيشتر جلب توجه مي‌نمايد که تلاش شده تا ميان خاندان امامت و خاندان ساساني پيوندي برقرار کنند؛ بر اين پايه فرزندان حسين که پس از او به امامت رسيدند از سويي به پيامبر اسلام مي‌رسند و از سوي ديگر به خاندان ساساني، چراکه مادر امام چهارم را شهربانو دختر يزدگرد سوم دانسته‌اند. آنچه درباره‌ي اسارت شهربانو و ديگر دختران يزدگرد در زمان عمر گفته شده نمي‌تواند درست باشد؛ اما گويي روايتي از امام رضا وجود دارد که مي‌تواند درست باشد مبني بر اينکه دختران يزدگرد در زمان عثمان به اسارت رفتند؛ در اين روايت همچنين آمده که شهربانو سرزا زندگي را بدرود گفته است.[۱۹] آنگونه كه ذبيح‌ الله صفا از كتاب النقض عبدالجليل قزويني نقل مي‌كند، پيوند تشيع با باورهاي ايرانيان باستان از گذشته مشهود بوده است و در بيان پيوند ايندو بويژه از باور فركياني ايرانيان و ظهور منجي ياد رفته است كه در تشيع نمود برجسته‌اي يافته است؛ همچنين به اين نكته نيز اشاره شده كه همانگونه كه ايرانيان مزدايي عمر را بيش از ديگران ملعون مي‌دانند، در تشيع نيز با آنكه غاصب اول ابوبكر است، عمر بيشتر منفور است.[۲۰]

» سيری در اديان و اسلام ۲
» سيری در اديان و اسلام ۲
» سيری در اديان و اسلام ۳
» سيری در اديان و اسلام ۴
» گفتار يکم: سيري در اديان