رويکردی ديگر به دين و اديان

نخستين چيزي که مي بايد مورد توجه باشد آنست که آدمي بايد از فراي همه ي اديان و باديدي فراديني به آنها نگاه کند و نبايد از موضع يک متدين و با پافشاري بر باور خود از اديان سخن براند؛ بايد همه ي اديان را به يک چشم نگريست و يا همه ي انديشمندان يا به عبارت ديگر همه ي پيامبران را به يک ديد نگريست و ميان آنها تفاوت قائل نبود.[۱]

خرد آدمي با انديشه ي ژرف مي تواند پي بوجود خدا ببرد و مي پذيرد براي اين جهان شگرف با همه ي بزرگي و بي کرانه بودنش علتي بايد باشد محيط بر آن و خارج از ظرف زمان و مکان و محدوديت ها و نيازهاي اين جهاني از آنجمله بي نيازي در همه ي اموري است که فکر آدمي به آن مي رسد و از آنجمله است بي نيازي در داشتن علت.[۲] گذشته از آن، درون آدمي نيز ازو خبر مي دهد.[۳] الکسيس کارل در کتاب نيايش بيان می دارد که نيايش با خدا نيازی است که از ژرفای فطرت انسانی می جوشد و به روان و انديشه صفا و لطافت و کمال می بخشد. وی می گويد که دعا بر خلاف سخن نيچه نشانه ی ناتوانی انسان نيست؛ که عاملی است که آدمی را هموراه با کانون معنوی وجود پيوند می دهد[۴] و دعا خواستهای بزرگ انسانی است و بيان آرزوهای بلند اخلاقی و اجتماعی. شايد بيشتر پيامبران ازآنرو به پيامبري رسيدند که مدت هاي بسيار در تنهايي به سر مي بردند (مانند زردشت، موسي يا پيامبر اسلام) و با خود و در نتيجه با خدا در خلوت بودند. البته درک مفهوم خداي جهان، بستگي به سطح فکر مردمان دارد، از اينرو مي بايد گفت که با پيشرفت جامعه ي بشري و رشد انديشه، آدمي مي تواند تا اندازه اي به حقيقت هاي جهان پي ببرد.

پس از باور به خدا، نخستين چيز آنست که علت آفرينش جهان چه بوده و ما درين جهان چه بايد بکنيم و چه هدفي داريم و چه هدفي شايسته ي ماست؟ با اندکي تامل مي توان دريافت که هدف خداوند در آفرينش جهان خواست آن وجود کامل براي حظ جهان آفرينش و همه ي آفريدگان از نعمت وجود و تکامل به اندازه ي ظرفيت هر يک از آفريدگان به معناي حظ بيشتر از وجود است و وجود کامل همان خداست. پس مي بايد خدا در نهاد همه ي آفريدگان هدايتي تکويني قرار داده باشد تا بتواند به سوي تکامل خود گام بردارد، درينراه آدمي از آنرو که از ديگر آفريدگان متمايز است و آزادي گزينش دارد جايگاه ويژه اي دارد. درينجا اين پرسش رخ مي نمايد که آيا هدايت آدمي نيز همان هدايت تکويني و در سطحي بالاتر است و يا نياز به هدايتي تشريعي نيز دارد، آيا آدمي مي تواند خود راه خويش را بيابد و يا آنکه بايد راهنمايي داشته باشد تا هدف و نهايت زندگي و راه و روش رسيدن به آنرا که همانا تکامل و رسيدن به شادي جاودان است در جوار رحمت و خشنودي خدا که ديگر هيچ دگرگوني را نخواهد،[۵] به او بنماياند؟

برخي گفته اند که آدمي مي تواند بدون وحي نيز راه خويش را باز يابد، حتي برخي از فيلسوفان اسلامي نيز بر اين باور بوده اند، چنانکه ابن طفيل در داستان حي بن يقظان کاوشهاي عقلاني فلسفه را هم رتبه و هم شان دين انگاشته است. او بر آن است که اثبات نمايد ديانت فطري يعني دين بدون وحي ( ديانت عقلاني ) امکان پذير است و صرفا ديانت وحياني تنها راه فلاح و رستگاري و وصول به حقيقت و اتصال به پروردگار نيست. به هر حال حتي در ديانت وحياني، اصول دين يعني باور به خدا و زندگي ديگر و رستاخيز و پاداش و کيفر، ماهيتي عقلاني دارد و نه وحياني و آدمي بايد آنها را خود با انديشه دريابد. شايد بتوان نتيجه گرفت که بسته به اقوام و ملل گوناگون، ديانت فطري و يا وحياني بوده است.

اگر تنها ديانت وحياني را بپذيريم، بايد چنين نتيجه بگيريم که در ميان هر مردمي که تا به اندازه اي از تمدن و فرهنگ رسيده باشندکه بتوانند درباره ي حقايق فراجهاني بينديشند راهنماياني پديد آمده است[۶] و اين کار از روي آنکه بشر نمي توانست ميراث آييني خود را در درازاي زندگي پرفراز و نشيبش نگاه دارد، چندين بار تکرار شده است تا به زماني رسيد که تفکر و انديشه و تعامل فکري به حدي رسيد که نوشته ها در ميان ملل مختلف نگاه داشته شود.

در بطن اديان ابراهيمي، دين بسته است و ديدگاه تنگ. اديان سامي از همه ي جهان و مردمان به ميان رودان و فلسطين و بعد عربستان نظر دارند. گويا همه ي دنيا در ميانرودان و اطرافش است و پيامبران تنها براي همين اقوام آمده اند و رابطه محدود است به خدا و ساميان و پيامبران ديگر همه دروغند و مردمان ديگر با تمدن و تاريخ و فرهنگ کهن تر و با شکوه تر همه از آسمان عاق شده اند و وحي بر آنها بسته است. چگونه مي شود که خدا براي بني اسرائيل به اندازه اي پيامبر بفرستد که تورم پيغمبر پيدا کنند! همچنين خودمحوري قومي که در ميان همه ي ملل هست، در باورهاي ديني ساميان نيز رسوخ دارد، براي نمونه جد بزرگ ساميان که شايد از عدن و عربستان به درآمده باشد، بر جهانيان برگزيده مي شود. همچنين ميهن اين اقوام مقدس ترين مکان هاي روي زمين مي شود، چنانکه اين امر براي اورشليم و مکه صادق است.[۷] اگر بخواهيم اينرا بپذيريم، بايد ناچار در نبوت و اصالت اين مکتب ها شک کنيم، چراکه مسئله نژادي است و مي انديشيم که تنها اين قوم خاص چنين عادتي داشته اند و در کل جنبه ي انساني و کليش در رابطه ي خدا و انسان از دست مي رود. اما قرآن مي فرمايد که براي همه ي ملل راهنماياني آمده اند،[۸] اسلام به گونه ي عام انحصار ديني را شکسته است ولي به طور خاص آنرا حفظ کرده است. اگر در ميان ملل ديگر نظر افکنيم در پاسخ به يافتن پيامبران وحياني ناچار بايد سکوت اختيار کنيم. علي(ع) در نهج البلاغه مي گويد: خدا خلق خويش را خالي نگذاشته از پيغمبر مرسل يا کتابي که از سوي خدا فرود آمده باشد يا آنکه حجت لازم و محجه ي قائم داشته باشند.[۹]

مي بايد در تاريخ جهان نگريست که انديشمندان ديني در کجا، چگونه و به چه دلايلي برآمده و چه تاثيري در جامعه ي بشري در دامنه ي خود داشته اند و چه ديني ارايه داده اند و سرانجام درين عصر روشنگري چه روش و منشي شايسته ي پذيرش است. گفته اند که پيامبران هنگامي ظهور کردند که تاريخ وارد مالکيت فردي و شخصي شد (زندگي متمدنانه) که باعث تقسيم ملت به دو قطب قدرتمند و بي نوا مي شود. جامعه براي ظهور انقلاب تازه و هدايت و مکتب تازه، نياز پيدا مي کند و واکنش چنين نيازي ظهور انديشمندان بزرگ در ملل مختلف در چين، ايران و سپس هند و از آنسو در يونان در قالب فيلسوفان و البته در ميان ساميان به گونه ي پيامبران مي شود و در کنار تحول در جامعه، افکار پيشروان انديشه به مثابه ي عقايد مقدس در مي آيد. اين يک قاعده ي کلي است، هرچند که استثناهايي نيز دارد، براي نمونه نمي توان بروز ابراهيم را چندان به اين روند نسبت داد. ابراهيم نخستين کسي از ميان ساميان بود که سازمان فکري و عقايد فراطبيعي را تصحيح کرد. از سوي ديگر جنبش ابراهيم بعدها حالت قومي گرفت، ولي سرانجام با ظهور مسيح و سپس اسلام بار ديگرجهاني شد. باري فوستل دوکولانژ مي نويسد: «اکنون آدمي براي پذيرش هر ديني، دو شرط قايل است، يکي آنکه اين دين، او را به خدايي يگانه دلالت کند و شرط ديگر آنکه عمومي و دربردارنده ي همه ي مردم باشد و هيچ طبقه و نژادي را از پيروي خود محروم نسازد.»[۱۰]

در اينجا سخني از جواهر لعل نهرو را مي آورم: مذاهب و بنيادگذاران آنها در تاريخ جهان نقش بزرگي اجرا کرده اند... بيشتر در تاريخ مي بينيم که مذهب هرچند که براي تکامل ما و بهتر ساختن ما و نجيبانه تر شدن رفتار ما بوده است، در عمل مردم را به گونه ي جانوران پست درآورده است. به جاي آنکه در مردم روشن بيني پديد آورد، اغلب آنها را در تيرگي نگاهداشته است؛ به جاي آنکه وسعت ذهن در آنها پديد آورد، اغلب موجب تنگ فکري و کوته نظري شده است. با کمک مذهب، کارها و چيزهاي بسيار عالي انجام گرفته، اما به نام مذهب نيز هزاران هزار کشته شده اند و جنايت هاي مهيب انجام گرفته است. پس آيا تکليف ما با مذهب چيست؟ براي برخي، مذهب به معني دنياي ديگر است و اينها به اميد اينکه پس از مرگ به بهشت بروند، مذهب را دنبال مي کنند و برخي اعمال را انجام مي دهند. اينان مرا به ياد کودکاني مي اندازند که به اميد دريافت نقل و شيريني، خود را مودب نشان مي دهند. آيا درباره ي مردان بزرگ که به اين شکل کودکانه فکر و عمل مي کنند چه بايد گفت؟[۱۱] پيروان مذاهب هرکدام چيزي مي گويند؛ يکي مي گويد چنين بايد کرد و ديگري مي گويد چنان. اغلب هريک از آنها ديگري را ابله و بدکار و کافر مي شمارد. اما در هر حال نادرست و بيجاست که با يقين و قاطعانه درباره ي اين چنين مسائلي صحبت کنند و به خاطر اختلاف خود، به سر يکديگر بکوبند. بيشتر ما کوچک فکري و خردمند نيستيم. آيا ما چه حق داريم که بپنداريم تنها ما از حقيقت کامل برخورداريم و از اينرو گلوي همسايه ي خود را بفشاريم و او را از گفتن حقيقتي که به آن باور دارد بازداريم. ممکن است که در آنچه مي گوييم حق داشته باشيم، ولي ممکن هم هست که همسايه ي ما نيز حق داشته باشد.[۱۲]

سخن گفتن از جهان ديگر نبايد موجب فراموشی زندگی دنيوی گردد؛ دنيا اصل است و زندگی پيش از مرگ اصل است و آخرت فرع بر دنيا. بدين معنی که زندگی اخروی، سعادت و رستاری الهی و سرنوشت نهايي آدمی در معاد، نتيجه ی سرگذشت آدمی در زندگی اين جهانی اوست. قرآن نيز می فرمايد: هرکه در اينجا در زندگی اين جهانی در زمان و جامعه خويش، نابينا و ناخودآگاه است، در آخرت نيز نابينا و ناآگاه است و گراه تر![۱۳]

آنچه مهم است، نه مراسم و کردار دينی است؛ کارکرد اجتماعی است. انسان امروز بدنبال عدالت می گردد و بدنبال آزادی و به دنبال مسئوليت انسانی می گردد. و به دنبال حق انتخاب و سرنوشت و ساختن زندگی خويش می گردد.

[1] لانفرق بين احد من رسله: بخشي از آيه ي 285 سوره ي بقره (2)

[2] در اينجا براي نمونه تنها به يکي از برهان هاي عقلي اشاره شده است، در صورتي که برهان ها و بحث هاي فلسفي بسياري در اثبات خدا وجود دارد که هر انسان منصفي که از دين زده نشده باشد آنها را اگر نيک دريابد مي پذيرد.

[3] ...فطره الله التي فطر الناس عليها: بخش از آيه ي 30 سوره ي روم(30)

[4] شريعتی، علی. (ص 102). پدر مادر ما متهميم. حسینیه ارشاد، 1356

[5] ان الذين آمنوا و عملوا اصالحات کانت لهم جنات الفردوس نزلا، خالدين فيها لايبغون عنها حولا : کهف(18)، 107 و 108

[6] ولقد بعثنا في کل امه رسولا ان اعبدو الله و اجتنبوا اطاغوت فمنهم من هدي الله و منهم من حقت عليه الضلاله فسيروا في الارض فانظروا کيف کان عاقبه المکذبين : سوره ي نحل(16)، آيه ي 36

[7] همچنانکه آرياييان سرزمين اصلي خود آرياويج را نخستين سرزمين مي دانند (ونديداد، فرگرد 1)، در اسلام نيز گويا آورده شده که مکه نخستين سرزمين بوده است.

[8] فاطر، 24؛ رعد، 7

[9] شريعتي، علي. تاريخ و شناخت اديان، ج2، ص 228

[10] تمدن قديم، برگردان نصرالله فلسفي، ص 23

[11] لازم به يادآدوري است که در آموزه هاي اسلامي آمده است که نيايش و عبادت و کرداري پسنديده است که براي خدا باشد، نه از آنرو که به بند دوزخ نيفتند يا آنکه به بهشت برسند که اين، عبادت بردگان و بازرگانان است.

[12] نگاهي به تاريخ جهان، ص 96 تا 98

[13] من کان فی هذه اعمی، فهو فی الاخره اعمی و اضل سبيلا

» اسلام و ديگر اديان
» گفتار يکم: سيري در اديان
» سيری در اديان و اسلام ۲
» سيری در اديان و اسلام ۲
» سيری در اديان و اسلام ۳