عرب و هجومش در پيوند با اسلام و ايران

عرب و هجومش در رابطه با اسلام

دين اسلام آنچنانکه پيامبر فکر و عمل مي‌نمود، دوجنبه داشت که در قرآن نيز بازتاب يافته است؛ يکي جنبه‌ي اعتقادي، اخلاقي و صرف ديني که بيشتر سوره‌هاي مکي به آن پرداخته‌اند و ديگري جنبه‌ي سياسي و حکومتي و قانوني آن است. اگر در قرآن مي‌خوانيم که اجباري در دين نيست، آن به معناي باور و اعتقاد و بويژه در مراحل آغازين اسلام است؛ وانگهي هنگامي که پيامبر لشکري براي مسلمان کردن قبايل مي‌فرستد؛ هدف، حکومت و يگانه‌سازي عرب تحت لواي اسلام است. پيامبر باور داشته که اسلام ديني براي همه‌ي اعراب و برترين ديني است که بايد همه به آن بگروند، او از اسلام براي يگانه‌سازي عرب نيز استفاده مي‌نمود. از اينروست که باور داشت همه‌ي اعراب بايستي تحت‌لواي اسلام درآيند و نبايد در عربستان مگر يک دين باقي بماند.[۱] براي نشان دادن اين امر به ذکر نمونه‌هايي مي‌پردازم: چون پيامبر در سال دهم هجرت خالدبن‌وليد را با ۴۰۰ مرد براي دعوت قبيله‌ي بني‌الحارث‌بن‌کعب يا جنگ با ايشان به نجران فرستاد، به وي دستور داد که پيش از اقدام به جنگ سه‌روز را صرف دعوت آنان به اسلام نمايد، آنچنانکه دعوت به همه‌ي آنها برسد و اگر پس از سه‌روز دعوت را اجابت نکردند آنگاه به جنگ با آنها بپردازد. خالد نيز چنان کرد و آن قبيله هم اسلام پذيرفت و کار به جنگ نکشيد.[۲] خود پيامبر اندکي پيش از مرگش لشکري براي حمله به سوي شمال آماده مي‌کرد و ابوبکر توانست در تابستان سال ۱۱ هجري باوجود وضع سياسي خطرناک عربستان آنرا اجرا کند، هرچند که نتيجه‌ي چندي دربرنداشت.[۳] ابوبکر پس از پيامبر کمابيش توانست عربستان را يگانه‌سازد و حتي با توجه به پريشاني ايران و روم، سرزمين‌هاي عربي تحت حکومت و يا پشتيباني اين دولت‌ها را نيز بدست آورد. اما پس از او عمر خيال ديگري درسرداشت و برآن بود تا يک قدرت بزرگ عربي پديد آورد. سخنان عمر در برانگيختن قبايل عرب و کوشش او براي زدودن آثار خوف و هراسي که از ايرانيان در دل داشتند، بيشتر به کوششي در راه تحقق بخشيدن به آرزوي عرب در بدست آوردن سرزمين‌هاي آباد مي‌ماند تا به آزمايشي در نشر دعوت اسلامي. اما در اينراه از حربه‌ي اسلام بهره مي‌گرفت و جنگ را جهاد برمي‌شمرد و هدف را الهي مي‌خواند. خليفه‌ هدفي ديگر در سر مي‌پروراند و راه‌هايي برمي‌گزيد که با آن هدف متناسب باشد، حتي اگر آن راه‌ها از کوي اهل رِد‌ّ‌ه و بهره گيري از آنان بگذرد يعني آنهايي که يک بار از اسلام برگشته بودند و پيش از او ابوبکر آنها را با قهر و غلبه به اطاعت درآورده و شرکت آنها را در غزوه‌هاي اسلامي منع کرده بود.[۴]سرعت عملي که عمر در بهره‌برداري از آشفتگي دروني ايران براي تصرف هرچه بيشتر از اراضي و درهم‌شکستن مقاومت‌هاي محلي به کار مي‌برد، جايي براي تبليغ اسلام باقي نمي‌گذاشت. در تاريخ سخن از يک يورش عام و همه‌جانبه از وي بايل عرب بصره و کوفه به مناطق پارس و خوزستان و جبال مي‌رودکه به فرمان عمر در سال ۲۲هجري براي درهم‌شکستن مقاومت آنها انجا گرفت؛ يورشي که به شدت و حدت و مبالغه در کشتار و ويراني توصيف شده است.[۵]

دليل اصلي سرنگوني ساسانيان نه نظام طبقاتي است که اين امر عاملي داخلي بود و به ناخشنودي مردم از قدرت بزرگان و گاه موبدان مي‌انجاميد و يک نتيجه‌ي آن بروز مزدک و سپس اصلاحات انوشه‌روان بود. از سوي ديگر هرچند که ادغام دين در حکومت به تدريج از جلاي دين زرتشت کاست، اما جنبش‌هاي ديني مانوي و هم مزدکي نشان از پويايي انديشه‌ي ايراني علي‌رغم قدرت حکومتي مزديسنا دارد، از اين‌گذشته خود دين زرتشتي نيز هنوز حتي در واپسين دوران ساساني دين اصلي ايرانيان بود و با يک اصلاح گسترده مي‌توانست از پس بوداگرايي و مسيحيت و حتي مانويت برآيد؛ در واقع ايرانيان تا هنگامي كه شمشير عرب را نديدند، چيزي از اسلام نمي‌دانستند. عامل اساسي شکست ساسانيان، اتحاد عرب، و از هم‌پاشيدگي سياسي و چنددستگي سران ساساني و تضعيف ارتش در جنگ فرسايشي با روم بوده است. به‌ گفته‌ي فراي نخستين علتي که پيشرفت تازيان را آسان کرد، مسائل ديني نبود؛ که فرسودگي و نابساماني فرمانروايي ساساني بود.[۶] تازيان شمال عربستان با بهره‌گيري از اوضاع پريشان ايران برآن شدند تا با اتحاد با مدينه، رهزني خود در مرزهاي ايران را گسترش دهند و اين عاملي شد تا اين جنگ از سوي خلفاي پيامبر، جهاد براي اسلام معرفي شود. اسلام براي عرب دروازه‌اي بود براي ورود به مدنيت؛ خود پيامبر نخستين دولت در همه‌ي عربستان را بنياد نهاد و شايد برقراري نظام استواري در عربستان يکي از اهداف مهم پيامبر بوده باشد. اسلام براي اعراب که همواره در نزاع و درگيري‌هاي قبيله‌اي بودند، اتحاد و برادري آورد ولي اين اتحاد از آنرو که نمي‌توانست در عربستان به سبب بي‌چيزيش دوام يابد، بدل شد به اتحادي ويرانگر تا آنجا که تمدن‌هاي بنام روزگار را برخاک کشاند. تازيان با گردآمدن در لواي اسلام و با اتحاد حاصل از آن و با نام اشاعه‌ي دين به سوي سرزمين‌هاي متمدن و ثروتمند به حرکت درآمدند. در واقع بهانه‌ي بسياري از تازيان براي اسلام آوردن، شرکت در جنگ بود؛ آنها در مدينه اسلام ميآوردند و سپس براي بدست آوردن غنايم فراواني که از تمدن‌هاي بزرگ جهان آنروز يعني ايران و روم در دل خود مي‌پروراندند، به صحنه‌ي کارزار گام مي‌نهادند. از سوي ديگر اعراب ساده بر اين باور بودند که حتي اگر نتوانند از غنايم بهره برند از آنرو که براي اسلام جنگيده‌اند به بهشت مي‌روند و در آنجا از نعمات بهره برمي‌گيرند. جرجي زيدان نويسنده نامدار عرب در کتاب تاريخ تمدن اسلام مي نويسد: «تازيان بخاطر غارت و زن و اسير و برده به اسلام روي آورده بودند». گرچه حمله‌ي اعراب به نام اسلام بود، ولي دست‌آورد آن گسترش ايدئولوژي اسلامي و باور به دين اسلام نبود، که تاسيس يک امپراتوري عربي اسلامي بود. بدين‌ترتيب اعراب در يک دست قرآن و در دست ديگر شمشير داشته‌اند.[۷] از سوي ديگر امکان نداشت اسلام به آن سرعت بدون شمشير از عربستان بدر آيد، چرا که تازيان هيچ سهمي در صحنه‌ي فرهنگ و تمدن و سياست در جهان آنروز نداشتند و همه، آنان را بيچارگاني مي‌انگاشتند که قدرت به دست آوردن روزي خود را ندارند.
آنچه حمله‌ي عرب براي ايران به ارمغان آورد

از ديد تاريخ جهاني، مهمترين نتيجه‌اي که پيروزي عرب براي ايران داشت، وارد نمودن ايران به جهان اسلام، يعني به يک جامعه‌ي يگانه‌اي مي‌باشد که از ملل مختلف تشکيل شده بود و مليت در آن جايي نمي‌توانست داشته ‌باشد. اين خود يكي از دلايل اين امر بود كه تا حدود يک هزاره، دولت واحدي در ايران پديد نيايد. چيره‌شدن عرب بر ايران، ملي‌گرايي ايراني را که ابزاري نيرومند در يگانگي و پيشرفت ايرانيان بود از ميان برد؛ از سوي ديگر همين حمله‌ي عرب بود که زمينه را براي سلطه‌ي ترکان و سپس حمله‌ي مغولان فراهم آورد؛ چراکه تا ساسانيان بر کار بودند، از مرزهاي شرقي ايران به خوبي نگاه‌داري مي‌کردند و گاه حتي جان در اين‌راه مي‌دادند (مانند پيروز).

تا پيش از دوران اسلامي، سخني از بردگي گسترده‌ي ايرانيان نيست و دولت توانمند ساساني اجازه‌ي چنين كاري به بيابانگردان شرقي و يا دولت روم غربي نمي‌داد، همچنين از مرزهاي شمال كشور نيز با تمهيداتي كه سد دربند نمايانگر آن است، به خوبي پشتيباني مي‌نمود؛ اما با فروريختن نظام ساساني، نه تنها با حمله‌ي عرب گروه گسترده‌اي از ايرانيان به بردگي افتادند و سپس تحت نام موالي برچسبي نيمه‌برده‌وار بر آنها زدند، كه نبود نظامي قدرتمند و سراسري تا يك هزاره كه دولت ملي صفوي برسركار آمد، باعث بروز تاراج‌هاي فراوان از شرق و شمال كشور مي‌شد كه خدا داند چه اندازه مردان كشته شدند و جوانان به اسارت رفتند و زنان مورد تجاوز قرار گرفتند. از اين گذشته گرچه شايد داستان‌هايي از سخت‌گيري‌هاي شاهنشاهان ساساني بشنويم، اما در دوران اسلامي است كه بايد از خون دل مردم در مواجه با انواع حكومت‌هاي مختلف ستمگر از امويان و عباسيان و سپس غزنويان و ديگر حاكمان ترك گرفته تا خونخواراني چون چنگيز و تيمور سخن گفت كه ردپاي آنها تا عصر جديد با كساني چون آغامحمدخان به پيش مي‌آيد.

از سوي ديگر حمله‌ي عرب ساختار مديريت اصلي را از حکومت ايران حذف کرد (هرچند که سازمان ديواني ايران تا مدت‌ها به کار خود ادامه داد، اما به‌تدريج رو به تحليل رفت) و حکومتي بدوي پديد آمد؛ اين در حالي است که مديريت حکومت است که کشور را رو به پيشرفت مي‌کشاند؛ بنابراين ايران از ديد تاريخي پس از حمله‌ي عرب به اغما فرو رفت، اما از آنرو كه فرهنگ و پيشينه‌اي ارزشمند داشت، به زودي در جهان اسلام نيز خود را نماياند، بدانگونه كه با وزرات عباسي و داشتن پيشينه از واپسين دوران ساساني، با مسلمان شدن گروه بسياري از ايرانيان، جنبش فرهنگي بزرگي تحت لواي اسلام پديد آورد كه ملل مختلف تحت انقياد اسلام در آن شريك بودند. اما همين جنبش علمي اسلامي نيز در گذر روزگار و پس از دورافتادن از مبدا خويش (دوران انوشه‌روان) و نبود مشوق و نيرويي در وراي آن و در برخورد با حكومت‌هاي ويرانگر از كار بازايستاد و به سستي گراييد.

[1] محمدي، تاريخ و فرهنگ ايران ..، ج۳، ص۲۲۵ نقل از طبري

[2] محمدي. تاريخ و فرهنگ ايران..، ج۳ ، ص ۲۱۷ به نقل از طبري

[3] اشپولر، نخستين قرون اسلامي، ص ۳

[4] محمدي. تاريخ و فرهنگ ايران..، ج۳ ص ۲۲۱

[5] همان، ص ۲۳۰

[6] فراي. ميراث باستاني ايران، ص ۳۸۱

[7] محمدي، تاريخ و فرهنگ ايران، ص ۳۴۹