اسلام پذيری ايرانيان

به نام خداوند عشق و تنهايی

يکي از حقايقي که بايد درباره‌ي ايران و اسلام پذيرفت اين است که انتشار اين دين نو در ايران به همان سرعتي که مجاهدان اسلامي پيش رفتند، نبوده و تبديل دين زرتشتي به دين اسلام به همان گونه که در مدت کوتاهي دولت ساساني به حکومت خلفا تبديل شد انجام نگرفته است. از همان بامداد اسلام، با رفتار وحشيانه‌اي که تازيان در گشودن شهرها و در جنگ‌ها انجام مي‌دادند، ايراني نفرت و کينه‌ي شديدي نسبت به دشمنان و باج‌ستانان خود آشکار نمود. نه تنها يک ايراني در سال ۲۵ هجري عمر خليفه‌ي دوم را باخنجر از پا درآورد، که از آن پس نيز هر فتنه و آشوبي که در جهان اسلام رخ داد ايرانيها در آن عامل عمده بودند. در اين جنبش‌ها نه تنها عرب مردود بود که دين مسلماني نيز مورد خشم و كينه بود. يک مورخ و متکلم مسلمان مي‌کويد: «هنگامي که دولت ايرانيان به دست عربان سپري گشت، چون عرب را پست‌ترين مردم مي‌شمردند کار بر ايشان سخت گشت و درد و اندوه دوچندان آنها را فراگرفت. از اينرو بارها سربرآوردند که مگر با جنگ و ستيز خويش را از چنگ اسلام رهايي بخشند».[۱]

آموزه‌هاي محمد (ص) در هنگام ورود اسلام چندين جنبه‌ي مهم داشت كه در جذب مردم كمك كرد: دين اسلام خطاب به همه‌ي جامعه‌ي بشري بود، در حالي كه در آن هنگام زرتشتيگري با آموزه‌هاي ملي‌گراي برخي از بخش‌هاي اوستا نشاندهنده‌ي آييني محدود بود. در آن هنگام به مانند يهوديت، اين باور وجود داشت كه ايرانيان و نه انيرانيان پيروان زرتشت هستند، حتي در اين عصر هنگامي كه ابراهيم پورداوود خواستار درآمدن به آيين مزديسنا بود، هردو انجمن ايراني و هندي زرتشتي آنرا رد كردند. از سوي ديگر برخلاف سازمان رده‌بندي ساساني كه رنگ ديني نيز داشت، اسلام مسلمانان را برادر مي‌خواند. همچنين در برابر نظام پر از زنگار دين زرتشت در دوران ساساني با آن همه خرافات، اسلام آييني ساده و معنوي را ارايه مي‌داد. سرانجام در دوران آغازين اسلام و بوي‍ژه در دوران عباسي امكان ورود آرا و آموزه‌هاي وامگرفته از ديگران به اسلام وجود داشت. اينكه پيامبر اسلام ختم رسل است، اين اجازه را مي‌داد تا ايده‌ها، ارزش‌ها و مراسم مختلف از فرهنگ‌هاي ديگر وارد اسلام شود. در نتيجه پيروان ديگر اديان مي‌توانستند اسلام را به عنوان ادامه‌ي آيين خود و واپسين و تمام‌كننده‌ي آنها بدانند.

در آيين مسلماني باورهاي بسياري وجود داشت که با باورهاي کهنه‌ي مزديسنا سازگار بود. درست است که يزدان و اهرمن از دوگانگي صرف بدر آمده بودند و ملکوت آسمانها ديگرگونه گشته بود، باز در فراي اين دگرگوني‌ها، نقش‌هاي ثابتي مانده بود که همچنان به چشم مردم مانوس و آشنا مي‌نمود. الله و ابليس هرچند با اهورامزدا و اهريمن يکي نبودند، باز نام ايندو، مبدا نيکي و بدي را به خاطر ميآورد. دوزخ و بهشت و رستاخيز و صراط مي‌توانست باورهاي کهن را به ياد آورد. نمازهاي پنجگانه نيز تنها از آن مسلمانان نبود؛ در آيين زرتشت نيز توصيه شده بود؛ شايد هم حتي لزوم نمازهاي پنجگانه در شبانه‌روز از دين زرتشت به اسلام سرايت کرده باشد.[۲] درين صورت مردم به آساني مي‌توانستند کيش تازه را که از ديار عرب فراز آمده بود، پس از آنکه دوران کشتار و غارت و پريشاني آغازين هجوم عرب کاهش يافت، بپذيرند. نفرت و بيزاري از موبدان و کثرت حيرت در کار اهل بدعت و مذاهب مانوي و مزدکي نيز آنان را به پذيرش مسلماني ترغيب مي‌کرد.[۳]

دسته‌ي مرزبانان و دهگانان با گرويدن به اسلام توانستند در جايگاه رهبري اجتماعي خويش بمانند و اين خود موجب شد که فرهنگ ايراني با وجود تمام تغيير و تحولاتي که پديد آمده بود، باز در اينجا محل و ماواي ثابتي بيابد. بويژه درباره‌ي خراسان که در آن هنگام از ديد فرهنگي بر ديگر جاي‌ها برتري داشت، اسلام آوردن در درجه‌ي نخست، کوشش بزرگان محلي يعني دهگانان براي حفظ جايگاه اجتماعي‌شان بوده است؛ دهگانان در سازمان ديواني ايران در حکم فرمانروايان محلي بوده‌اند؛ بي‌شک جايگاه دهگانان سبب مي‌شد تا بخش بزرگي از پيروان ايشان نيز به دنبال آنان به اسلام مي‌گرويدند و بدينسو بويژه در خراسان گروه بسياري از پيروان دين گذشته رفته‌رفته به اسلام گردن نهادند. رهانمودن دين زرتشت و پذيرش اسلام در بيشتر موارد درباره‌ي اکثريت، اسمي بوده و واقعيت ديني و محتوي رسالت پيامبر اسلام در درجه‌ي دوم اهميت قرار داشته است.[۴] از سوي ديگر مساله‌ي جزيه نيز گاهي مکمل اين موارد مي‌شد؛ جزيه ماليات سرانه و خراج ماليات زمين بود که اهل‌کتاب تا هنگامي که مسلمان نشده بودند مي‌بايست بپردازند. چون رفته‌رفته اندازه‌ي اين ماليات‌ها بالا مي‌رفت و توان پرداخت در مردم کاسته مي‌شد؛ براي آنکه از پرداخت اين باج‌ها آسوده شوند اسلام مي‌آوردند و کشتزارهاي خويش را فرو مي‌گذاشتند و به شهرها رو مي‌آوردند. با اين‌همه حجاج همچنان جزيه و خراج از آنها مطالبه مي‌کرد. حجاج براي آنکه عوايد بيت‌المال اسلام نقصان نپذيرد فرمان داد که کسي را رها نکنند تا از ده به شهر کوچ نمايد و نيز امر کرد که از نومسلمانان همچنان به زور جزيه بستانند. روحانيان بصره ازين رفتار او به ستوه آمدند و بر خواري اسلام گريستند.[۵] نمونه‌ي ديگر آنکه در سال ۱۱۰ هجري به محض اينکه جزيه از تازه‌مسلمانان برداشته شد، در سمرقند و ديگر شهرهاي فرارود (ماوراءالنهر) سيل‌آسا مردم به اسلام گرويدند که باعث بحران مالياتي در اين سرزمين شد، در نتيجه جزيه را دوباره برقرار نمودند که باعث انقلاب و طغياني شد که به سختي بسيار سرکوبي آن ممکن گشت.[۶]

بدينسو، علت اسلام آوردن ايرانيان در درجه‌ي نخست، جهات اجتماعي و اقتصادي بوده که موجب پذيرش سريع و ظاهري اسلام گشته و سپس به‌گونه‌ي ايماني ژرف و راستين درآمده است.[۷] اسلام آوردن ايرانيان را بويژه بايد پس از رستاخيز بزرگ ايرانيان بدست ابومسلم و سپس پديد آمدن دولت عباسي با وزراي ايراني دانست. با اين‌همه تا مدت‌ها پس از اسلام گروه بسياري بر دين کهن ماندند و حتي در کنار جنبش‌هاي ملي چون جنبش ابومسلم و يا بابک خرم‌دين، جنبش‌هاي ديني بهافريد و يا سنباد و استادسيس رخ نمود. فشار غيرمستقيم براي اسلام آوردن ايرانيان براي نمونه پس از سرکوب‌کردن جنبش‌هاي ديني در خراسان در سده‌ي دوم هجري بسيار بوده است و نااميدي از به ثمررسيدن مبارزات ديگر، رهبران آنها را به پذيرش اسلام وامي‌داشت.[۸] تاريخ نويسان اسلامي خاندان‌هاي چندي را از ايرانيان نام برده‌اند که تا سده‌هاي دوم و سوم که تا سده‌ي چهارم هجري همچنان زرتشتي مانده و سپس آنرا ترک گفته‌اند. مردم طبرستان و بخش هاي شمالي ايران تا ۳۰۰ سال پس از هجرت هنوز دين نوين را نشناخته بودند و با دولت خلفا به دشمني برمي‌خاستند. در سال‌هاي ۳۱۰ تا ۳۲۰ هجري گروه‌هاي مختلفي با اتکا به افکار شعوبيه هواي برانداختن دستگاه خلافت و زنده‌کردن يک دولت ايراني زرتشتي را در سر مي‌پروراندند.[۹] بيشتر مردم کرمان در تمام دوره‌ي اموي زرتشتي ماندند و در روزگار استخري هنوز زردشتيان پارس دسته ي بزرگي بوده‌اند و به گفته‌ي مقدسي در زندگي اجتماعي آن ديار نفوذ بسيار داشته‌اند. ابن حوقل مي‌نويسد: در هيچ جا به اندازه‌ي پارس زرتشتي وجود ندارد، زيرا اين ناحيه پايتخت کشور و مرکز دين و جايگاه کتابها و آتشکده‌هاي آنها بوده، آثاري که پشت به پشت به ارث برده‌اند و تا امروز در دست آنها باقي است، وي همچنين بيان مي‌دارد که در شمال غرب ايران نيز هنوز زرتشتيان در اکثريت هستند.[۱۰]

گرايش به سمت اسلام در ايران پس از طي مرحله‌ي گذار، سبب جنبش در دين زرتشت نيز شد و روحانيت زرتشتي کوشيد تا با ويرايش در دين و تنزيه باورهاي ديني؛ باورهاي اصيل آن دين را خالي از زنگارهاي آن درآورد؛ از باور به زروان (دهر) دست کشيد و ايمان به اهورامزدا را تاحدامکان منزه تقرير کرد. بسي روايات ديني را يا به کلي حذف کردند يا تغ