۳۰۰ تن در ترموپيل و اسکندر: دگرديسي اسطوره‌ها

نبرد ترموپيل و جنگ ميان يونانيان و پارسيان در تمدن غربي حالتي افسانه‌وار دارد؛ با اين همه جنبه‌هاي نامطبوعي بر اين داستان وارد است:

· فرانک ميلر : ۳۰۰(کتاب کمدي، ۱۹۹۸)

· زاک اسنايدر: ۳۰۰(فيلم، ۲۰۰۶)

· تام هالند: آتش پارسي (کتاب تاريخي، ۲۰۰۵)

داستان بسيار معروف است، در سال ۴۸۰ پيش از مسيح، شاهنشاه ايران خشايارشا درصدد تنبيه يونانيان با لشکري که به عمد در شمار آن گزافه‌گويي فراواني کرده اند، وارد يونان شد. پس از شکست سيصد اسپارتي و همراهانشان، ايرانيان توانستند به آتن، بزرگترين شهر يونان درآيند، نويسندگان يوناني نوشته‌اند که خشايارشا در آتن به تلافي آتش‌سوزي سارد از سوي يونانيان و آتنيان، بخشي از آنرا ويران ساخت. پس از جنگي دريايي با اينکه ايرانيان برتري دريايي داشتند و با گفنگوهاي انجام شده ميان رهبر آتن و خشايارشا، شاهنشاه ايران به آسيا بازگشت.

در اين ميان جنگ ترموپيل تنها برخورد کوچکي بوده است، ولي در درازاي گذشت قرن‌ها، اين نبرد به افسانه‌ي بنيادين تمدن غربي تبديل شده است. داستان‌هايي براين جنگ به مانند دروازه‌ي آتشين از ويليام گولدينگ و دروازه‌هاي آتش از استيون پرسفيلد نوشته شده است. در سال ۲۰۰۵، تام هالندِ مورخ، اين اسطوره را در آتش پارسي خود پذيرفته و کتاب کمدي فرانک ميلر که جايزه نيز برده است اکنون به يک فيلم تبديل شده است. با آنکه آشکارا هرودت که منبع اصلي براي اين جنگ است همواره حقايق و نگره‌هاي خود را در نوشته‌هاي خود درآميخته، با آب و تاب فراوان به نقل آن پرداخته‌اند و گزاف نيست که بگوييم ترموپيل به پروپاگاندي سياسي بدل شده است. جاي تاسف است که رمان‌ها، کتاب‌هاي کمدي و فيلم‌ها چيزي از پژوهش‌هاي راستين تاريخي را در برندارند، و اينها چيزهايي هستند که تصور عامه‌ي مردم و جامعه‌ي جهاني را از گذشته و تاريخ و فرهنگ پديد مي‌آورند.

هرودت در شرح داستان جنگ ترموپيل تصريح مي‌کند که وي بيش از يک داستان درباره ي خيانتي که باعث شد تا پارسيان توانستند مواضع يونانيان را محاصره کنند مي‌دانسته است (کتاب ۷: ۲۱۳ و ۲۱۴). کمي بعدتر هنگامي که هرودت بيان مي‌دارد که يونانيان دريافتند که محاصره مي‌شوند، وي مي‌گويد که تنها چيزي که از آن پس به درستي مي‌داند آن است که سپاه يوناني متلاشي شد (کتاب ۷: ۲۱۹). وي چيزي درباره‌ي وقايع بعدي نمي‌داند، چراکه هيچ يک از اسپارتياني که در تنگه‌ي ترموپيل مانده بودند، زنده نماندند. از اينرو وي پايان داستان را با نظر خود به پايان مي‌رساند (gnomê، کتاب ۷: ۲۲۰). سرآغاز افسانه و نگره‌ي هرودت آن است که لئونيداس مي‌دانست که يا بايد بميرد و يا آنکه شهرش ويران مي‌شود. نظريه‌ي نوين آن است که يونانيان از تنگه در حال عقب‌نشيني بودند و اسپارتيان پيش از آنکه بتوانند از تنگه به‌در آيند گرفتار شدند. هيگنتِ مورخ، ترموپيل را يک معماي حل‌نشده مي‌نامد و اين تنها چيزي است که مي‌توان درباره‌ي اين جنگ گفت.

باهمه‌ي اين موارد، فرانک ميلر نگره‌ي هرودت را بنيادي براي کتاب کمدي کلاسيک خود يعني ۳۰۰ نهاده است. هرودت در داستان خود قطعه‌اي از ايلياد هومر آورده است: اسپارتيان براي بدست آوردن جسد لئونيداس جنگيدند. اين گفتار بايستي تخيلي بايد (چه کسي مي‌توانسته اينرا به هرودت بگويد؟) ولي هر يوناني مي‌توانسته باور داشته باشد که اسپارتيان به مانند پهلوانان باستاني جنگيده‌اند. ميلر اسپارتيان را عريان نموده است، چراکه همه‌ي ما از فيلم‌هايي که ديده‌ايم مي‌دانيم که پهلوانان با بيرون آوردن جامه‌شان بي‌باکتر و شکست‌ناپذيرتر مي‌شوند (به مانند رامبو، داي هارد). ميلر با برداشت و تفسيري از داستان کار خود را ادامه مي‌دهد. اسپارتيان آنگونه که وي مي‌گويد خود را براي آزادي يونان فدا کردند. و نه تنها براي آزادي يونان که اسپارتيان "اميدي براي خرد و عدل جهاني" هستند و ايرانيان در "دريايي از حکومت ستمگرانه و مستبد و خرافه‌وار" زندگي مي‌کردند. گرچه ترموپيل شکستي براي يونانيان بود، به جهانيان آنچه را که مردان آزاد به آن قادرند نشان داد و الهام‌بخش ديگر يونانيان شد و فرهنگ يوناني و همه‌ي تمدن غربي را زنده نگاه‌داشت!

برداشت ميلر از ترموپيل و جنگ‌هاي يونان و ايران منحصر به فرد نيست. اين نگره را مي‌توان در آتش پارسي، نوشته‌ي تام هالند مورخ انگليسي منتشر شده به سال ۲۰۰۶ نيز ديد. اين کتاب به کلي با کتاب ميلر متفاوت است، ولي در يک جنبه به هم شبيه‌اند: داستان هرودت درباره‌ي فداکاري اسطوره‌ي بنيادين تمدن غربي شده است.

آنچه ميلر و هالند و ديگر همفکران القا مي‌کنند آن است که يونانيان ملت ويژه‌اي بودند که داراي خصوصياتي به مانند اشتياق براي آزادي و عقلانيت هستند که ديگر ملل باستان از آن بي‌بهره بوده‌اند. با اين همه ميلز پا را از اين‌ هم فراتر مي‌نهد. وي در کتاب کمدي‌اش ايرانيان را زن‌صفت و سست نموده و تقابلي از بي‌خردي و خرافي‌گرايي و عقلانيت ساخته است. در فيلم جاويدانان پارسي که به خوبي در نگاره‌هاي هخامنشي نموده شده‌اند به مانند هيولاهاي فيلم ارباب حلفه‌ها جلوه‌گر شده‌اند و سازندگان فيلم بر آن بوده‌اند تا ايرانيان را عاري از انسانيت بنمايانند. فيلم را هنوز نديده‌ام!

تحقير ايرانيان و برتر نمودن خود و ادعاي آزادي و آبادي را در فيلم اسکندر که محصول مشترک امريکا و انگليس بود نيز مي‌توان ديد. اگر به خوبي آن فيلم مورد نقد قرار مي‌گرفت مي‌بايست واکنشي به مانند واکنش فيلم ۳۰۰ را که بيشتر از آنرا پديد آورد. چنين فيلم‌هايي در راستاي سياست‌هاي استعماري و فرهنگي غرب غارتگر هستند. در فيلم اسکندر ايرانيان بي‌رحم معرفي مي‌شوند و از زبان ارسطو ايرانيان و نژادهاي شرقي به بربريت متهم مي‌شوند، اسکندر مدافع آزادي و آبادي است مي‌خواهد آنرا به همه‌ي جهاني که دربند استبداد و ويراني ايرانيان است هديه بدهد و مي‌دانيم چه خوب هديه‌اي داد! هديه‌اي آکنده از جنگ و کشتار و غارت خود و بويژه جانشيانش. وي در فيلم تا سرحد مسيح براي غرب بالا مي‌رود و اين در حالي است که از جنگ و کشتارهاي وي خبري نيست و از ددمنشي‌هايي که خود يونانيان از وي نقل کرده اند يادي نيست واز ويران‌کردن بزرگترين بادبود ملل در پارسه و کشتار دسته جمعي آنان خبري نيست. در مقابل داريوش سوم سربازانش را مجبور به جنگ کرده و از آنها برده‌وار بهره مي‌کشد، ايرانيان به مانند اعراب نموده شده و حتي عربي سخن مي‌گويند، مورد ديگر که تحقير ايرانيان را مي‌نماياند آن است که آنها بهداشت را به خوبي رعايت نمي‌کنند، چنانکه مگسي از روي چهره‌ي يکي از سربازان ايراني رد مي‌شود. ورود اسکندر به بابل را همانند ورود تاريخي کورش بزرگ به بابل با شادي مردم مي‌نماياند و اين چنين القا مي کند که اين مردم از دست ستمگر داريوش رها شده اند و...

«اين است پارس که اهورامزدا به من داده و زيبا و داراي مردم و اسبان خوبي است، به خواست اهورامزدا و از روي کرده‌هاي خود، داريوش شاه از کسي باک ندارد... و اهوارمزدا اين کشور را از دشمن بد، از کمبود و از دروغ بپايد. دشمني بدخواه و سال بد و دروغ به اين کشور نيايد...»