دید سوم1

با درود به همه ایرانیان

در این جستار برآمدم که برگردان نوشته دیگری را پیشکشتان کنم که برگردان آن را ندیدم.این نوشته به نام "CHESS; Iranian or Indian Invention" از تارنمای کانون پژوهشهای ایران باستان است.امیدوارم که برگردان خوب و روانی برای خواندن باشد.

---------

مهره های شطرنج از عاج فیل که به ۷۶۰ ترسایی برمیگردد

شطرنج یکی از سرگرمی های همگی پسند آدمی است و این بازی نه تنها به فرنام(عنوان) یک بازی بلکه به فرنام یک هنز و دانش و ورزش از آن سخن رفته است.شطرنج را در برخی زمان ها مانند بازی یا هنر جنگ-پنداری نیز به آن نگاه شده است و یادگیری و بازی کردن شطرنج را راهی برای بالابردن و توانمند کردن نیروی ذهنی آدمی شناخته شده است.

دیدگاهی که شطرنج نزدیک به همان شکلی که اکنون بازی میکنیم به گونه ناگهانی پدید آمده یا نوآوری تنها یک کس باشد خردمندانه نیست.دیدگاهی که شطرنج آمیخته ای از دیگر بازی های تخته ای باشد درست و شایسته به چشم می آید.اگرچه نویسنده این نوشته دیدگاه آمدن همه جوهره های بازی شطرنج از بازی های دیگر می آید ولی در برابر آن دارای زمینه دینی با جوهره های ستاره شناسی نزدیک به همه بازی های تخته ای را که میشناسیم نیز شدنی است.ایران برای یکی از خاستگاه های شطرنج بسیار شدنی است به ویژه به انگیزه دو مهره از سده دوم پس از زایش مسیح که میتوانند مهره های شطرنج باشند که در گستره ایران فرهنگی یافت شدند.

مهره فیل از افراسیاب از سده ۷ ترسایی

به هر شکل, "شطرنج یک بازی کهن است که نخستین باری که از آن در سند و دستک ها یاد شده به سالهای نخست سده هفتم پس از زایش مسیح برمیگردد و شطرنج وابسته به اپاخترباختری(شمال غربی) هند و پارس(Persia) است." -- فیسکه, مردم (Fiske, the Nation)

پژوهشگرهای گوناگون خاستگاه های گوناگون را برای شطرنج بیان کردند: بیدو(Bidev) میگوید که "شطرنج از چین می آید" در هنگامیکه سمسین(Samsin) پیشنهاد میدهد که پدید آمدن شطرنج از پیوندزده شدن میان بازی های خاوری و باختری در پادشاهی پس از اسکندر در افغانستان کنونی در هنگامه ۵۰ سال پ.م - ۱۸۰ پس از زایش مسیح بوده است.جاستن(Josten) دیدگاهی میان آنها دارد و پدید آمدن شطرنج در پادشاهی کوشان در ۵۰ سال پ.م - ۲۰۰ سال پس از اسلام پشتیبانی میکند.

گاو و فیل(وزیر و فیل در شطرنج؟) از عاج فیل که به سده دوم ترسایی برمیگردند.کارایی آنها روشن نیست. برخی پژوهشگران بیان داشتند که اینها میتوانند مهره های بازی باشند.

به هرگون, نیرومند ترین یا شاید بر سر و سداترین دیدگاه ها از آنهایی آمده باشد که می اندیشیدند که شطرنج از شبه قاره هند در پیرامون 600 سال پس از زایش مسیح پدید آمده است. این دیدگاه بدست موری(Murray) و ون در لینده(van der Linde) در پایان سده نوزدهم و آغازه سده بیستم رواج یافت و سپس آوربک(Averbak) از آن پشتیبانی کرد.

مهره رخ از فرغان از سده ۸ تا ۱۰ ترسایی

این نوشته کوتاه به بازرسی چند گواه بر خاستگاه ایرانی بودند پدیدآیی شطرنج از راه ریشه جویی, ادبیات و دیرینه شناسی میردازد و همچنین پیشنهاد میکند که پرسش خاستگاه شطرنج همچنان بی پاسخ مانده است.

نامهای گوناگونی چه در گذشته و اکنون برای بازی های شطرنج-مانند به کار برده شده است.برای نمونه چاتورنگا(Chaturanga) یک بازی شطرنج-مانند است ولی بر تخته ۸ در ۸ بازی میشود(همستار(مخالف) شطرنج امروزی که بر تخته ۱۲ در ۱۲ است) و در این بازی مهره ها و دادستانی(قانونی) با کمی گوناگونی از آنچه در شطرنج امروزی هست به کار میرود. این بازی به فرنام(عنوان) نیای بازی شطرنج از خاستگاه هندی آن پیشنهاد شده است.

مهره فیل تراشیده شده از سنگ پیرامون سده هفتم ترسایی

واژه "چاتورنگا" به چم(معنی) "سربازهای چهاربخش یا گونه" است.این واژه بازتاب دهنده چهار گروه بودن ارتش ودایی است که این چهار گروه خود در گونه مهره های بکاربرده شده در آن بازی بازتاب یافته اند. ریچارد کلوو(Richard Calvo) یاداشت برمیدارد که نخستین اشاره بی تردید به بازی چاتورنگا در هرسچسچریتا (Harschascharita) بدست بینا(Bina) شاعر درباری بوده است که در میان ۶۲۵ تا ۶۴۰ سال پس از زایش مسیح نوشته شده است.نخستین کاربرد ادبی این واژه و خاستگاه ان از زبان سانسکریت پیشنهاد شده است تا پشتیبانی گواهی خاستگاه هندی شطرنج را فراهم آورد. به ویژه موری(Murray) پیشنهاد داده است که واژه پهلوی چترنگ که هم چم(معنی) بازی کنونی شطرنج است از چتورانگا سرچشمه گرفته شده است.

به هرگون, یکی از بزرگترین گواهی های ریشه جویی را میتوان در واژگان فرازبانی(اصطلاحی) مهره های شطرنج است که پارسی هستند که نمونه آن رخ است.

مهره رخ از نیشابور از سده نهم ترسایی

روک(Rook) که باختریان(غربیان) از رخ گرفته اند نام دیگر پرنده افسانه ای ایرانیان سیمرغ است.در ادبیات ایرانی-اوستایی سیمرغ به نام هما شناخته و به عربی به نام رخ شناسانده شده است.سیمرغ یا رخ بهگونه جانور بزرگ بالداری به شکل پرنده نمایش شده است که میتواند یک فیل یا یک شتر را بلند کند. کارایی مهره رخ در بازی شطرنج و پیکرنگار آن در جهان ایرانیان بسیار پربار و ارزشمند است.پرنده ای که ایرانیان باور داشتند که بخش جدایی ناپذیری با باروری زمین و همچنین پیوستگی میان زمین و آسمان دارد. در هند این مهره را هاثی(haathi) به چم فیل بیشتر مورد پسند است.