دید سوم2

تکه های مهره شطرنج که میتواند سر شاه باشد که در افراسیاب یافت شده است.
سده هفتم تا هشتم ترسایی

اشاره دیگر در زبانزد(اصطلاح) مهره ها است که به گونه پایا و ماندگار به جانوران گوناگون پیوستگی دارد تا بخشهای یک ارتش. برای نمونه در "گرنده آسدرکس Grande Acedrex" شاه الفنسوی کستایل(King Alfoso of Castile) در سال ۱۲۸۳ ترسایی شیرها و سوسمارها و زرافه ها و دیگر آمده است. بازی بر روی تخته ۱۲ در ۱۲ با پرشهای ویژه هر مهره و نوآوری آن به همان زمان دوردستی در هند با شطرنج ساده پیوند دارد. اینها در هر زمینه ای که به هند اشاره شود بسیار بی قاعده هستند.(ده گرویتر De Gruyter)

یکی دیگر از زبانزدهای شطرنج که ریشه ای بسیار ژرف(عمیق) با زبان پارسی دارد کیش مات ( "Checkmate" بازگردان انگلیسی از واژه "شاه مات" به چم "شاه بی جنبش شده است" است) و همچنین فیل و وزیر هستند.

مهره وزیر یافت شده در سغذآباد ایران
سده هفتم تا هشتم ترسایی

بیشاپ (Bishop) که مهره شطرنجی از نوآوری باختریان است از مهره فیل شاید در سده ۱۵ ترسایی سرچشمه گرفته شده است. در اروپا و بخش باختری جهان اسلام, مردم کمی یا هیچ چیزی درباره فیل نمیدانستند و نام این مهره از راه زبان لاتین "الفینوس" (Alfinus) که واژه ای بدون چم(معنی) دیگر و زبانهای مانند آن به درون اروپای باختری رفته است.

این واژه "الفیل" براستی وامواژه عربی از پارسی "پیل<فیل" است و به وارون واژه اسپانیایی "الفیل alfil" به گمان بسیار زیاد از زبان عربی گرفته شده است. شطرنج در اسپانیا بدست علی ابن نفی(همچنین به نام زریاب شناخته شده است) شاعر و آهنگ ساز و خواننده بلند آوازه پارسی در سده نهم ترسایی شناسانده شده است.این داستان در لیبرو ده لوس جوئگوس(Libro de los juegos) بلندآوازه که کتاب خطی سده ۱۳ ترسایی است که شطرنج و تخته نرد و تاس در سرپوش ان است.

سنگهای بلورین ۸۰۰ ترسایی(که میتوانند مهره های شطرنج باشند)
یافت شده در بصره

برخی دلیل می آورند که از آنجایی که مهره ها به فیل اشاره میکنند پس باید خاستگاه هندی داشته باشد ولی دیگر روی فیلها تنها دربست هند نیستند().به هر شکل, ایرانیان نخستین مردمی بودند که سواره نظام را بکاربردند و ایرانیان همچنین دارای سربازهای پیاده و ارابه و فیل بودند به همان شکل که دارای رودخانه و کشتی های جنگی بودند. در مصر, شاهان دوره بطلمیوس به گونه پی در پی فیلها را از سومالی فراهم می آوردند.استرابو (۱۶و ۴ و ۵) از شالوده شهرهای بسیاری در آفریقا نام می برد که انگیزه بنیادین آنها شکار فیل بود.(گوورز Gowers رویه ۱۷۳ و والبنک Walbank رویه ۲۰۵-۶) نام انگلیسی "بیشاپ" دوباره نامگذاری فیل است که از شکل قراردادی آن الهام گرفته شده است.

مهره شطرنجی که به نام "ملکه" شناخته شده در پارسی فرزین(farzin) همچنین وزیر است. عربی شده آن فیرزان(firzan) به زبانهای اروپای باختری به گونه هایی مانند الفرزا(alfferza) و فرس(fers) راه یافت و سپس دیرتر نام این مهره با "ملکه" جابجا شده و از آنجایی که هم چم هندی برای واژه ملکه "رانی rani" است, شاید انگلیسی ها آن را در زمان فرمانروایی انگلیسی ها بر هند به هند رفته است.

نوشته های پیش از اسلام به شطرنج یا پدیدآیی آن به ویژه دو نوشته پارسی در ۶۰۰ سال پس از مسیح همه به خاستگاه ایرانی آن اشاره میکنند.این نوشته ها یک پارچه شطرنج را به پایان دوره فرمانروایی ساسانیان در ایران(۲۲۴ - ۶۵۱ پس از مسیح) پیوند میدهند.

هفت اورنگ سده پانزدهم جامی که دو بازیکنده ایرانی شطرنج را نشان میدهد

در "کارنامک اردشیر پاپکان" که رساله ای حماسی درباره بنیانگذار پادشاهی ساسانیان است از بازی شترنگ به فرنام یکی از هنرهای فرهنگی اردشیر در زمان شاهزادگی بوده است.این نیروی روشن کننده ای است که یک بازی با نام شترنگ در زمان ویرایش نوشته به گمانی در زمان فرمانروایی خسرو دوم پرویز (۵۹۰-۶۲۸ پس از زایش) همگان پسند بوده است.این نوشته میتواند به دیرینی ۲۶۰ سال پس از زایش ساخته شده باشد.

سومین و نوشته پهلوی پایانی به نام "خسرو و ریتک(شاگرد) Khowsrow and the Page" شناخته میشود. در آن همراه با بازی های دیگر در بخش پانزدهم آن آمده است که "و در بازی شطرنج و تخته نرد و هشت پای من از همراهانم برتر بودم"(انوالا (Unvala) رویه ۱۶ و منشی زاده ۱۹۸۲ ره ۶۵ و پاناینو (Panaino) رویه ۵۱). اینگونه به چشم می آید که داستان در دربار خسروی یکم انوشیروان(جاودان روان)(۴۸۸-۵۳۱ پس از زایش) جای گرفته است و بیان میدارد که شطرنج یکی از کارهای فرهنگی است که یک نجیب باید آن را بیآموزد.

فردوسی بزرگترین رزم (حماسه) سرای ایرانیان همچنین دراینباره در سده ۱۰ ترسایی مینویسد ولی بنمایه های او یک پارچه هستند و یک زنجیره به یکدیگر پیوسته از گواهی ها تا به میانه سده ششم ترسایی در ایران میسازد. او بیان میکند که شطرنج از هندوها آمده است. پایه بر بنمایه های تاریخی ایرانیان نام "هندو" برای هند تا پس از سده ۱۱ ترسایی بکاربرده نشده است. در اینجا "هند" به چم خاور گستره فرمانروایی ایرانیان دربردارنده سیستان و بلوچستان کنونی است و در زمان هخامنشیان هند تا استان خوزستان گسترش یافت.