شهر سوخته یکی از بزرگترین تمدن های حاشیه ی هیرمند

"شهر سوخته" در ۵۶ کیلومتری نیمروز باختری (جنوب غربی) زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه ی جاده ی زابل - زاهدان قرار گرفته و دیرینگی آن به پنج هزار سال می رسد. زمانی که ماشین به راه خاکی سمت چپ جاده می پیچد، چشم ها شهر سوخته را جستجو می کند. شهری با دیوار هایی کوتاه. چندین تپه به هم چسبیده که بلندیشان از زمین های اطراف هفت، هشت، ده متر است، گاهی هم تا دوازده متر و حتا هجده متر می رسد. شهری که در زمان اوج شکوه و زندگانی اش ۱۵۱ هکتار وسعت و نزدیک هشت هزار نفر جمعیت داشته است که حالا خرابه ای است پر از پاره های سفال و گاه سنگ و فلز.

این شهر در دوران زندگانی ۱۴۰۰ ساله ی خود چهار دوره ی تمدنی و ماندگاری (استقراری) داشته و سه بار دچـار آتـش سوزی شده است که در آخـرین آتش سـوزی شاید به طور کامل سوخته و از بین رفته است. این شهر یک بار در سال ۲۷۰۰ پ.گ و یک بار در ۲۴۰۰ پ.گ ترسایی دچار آتش سوزی گشته است. اما شاید اینها هیچکدام دلیل از بین رفتن شهر نبوده است.

شهری بدون جنگ که حتا یک بارو در آن وجود ندارد. با مردمانی آرام که در میان پیکره های کشف شده تا کنون فقط یکی از آنها به قتل رسیده است و سر بریده آن در زیر پایش قرار دارد.این شهرهیچ گاه مورد تهاجم قرار نگرفته است. و همچنین این شهر به دور از منطقه های زلزله خیز بوده است.

پیدا است که شهر، سرسبز و آباد بوده است. این شهر در بلندترین نقطه ی شمال باختری دلتای قدیمی هیرمند، بهره مند از آب و سبزی، قرار داشته و شاید فقط با تغییر مسیر رودخانه هیرمند و خشکیدن دلتای رود مردم شهر رفته اند و شهر متروکه شده است.

رودخانه ی هیرمند در ۸۰۰۰ سال گذشته ۱۱بار تغییر مسیر داده که زابل روی آخرین دلتای آن بنا شده است.

دکتر سید منصور سید سجادی، معبد های متعلق به دوره دوم و چهارم سکونت (۴۸۰۰ سال پیش)، پیکره های مسطح به دیوار چسبانده شده به شکل گاو، آثاری از استقرار۴۱۰۰ سال پیش، مصطبه خشتی و منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان را از جمله کشف های این محوطه باستانی برشمرد. (البته در چند سال پیش!)

این شهر که از آن به عنوان « مادر شهر» نیمه ی خاوری (شرق) فلات ایران یاد می شود، از ارزشمند ترین محوطه های باستانی ایران واز عجایب باستان شناسی به شمار می رود و شاید مهم ‌ترین دلیل آن، بزرگی و شکوه این شهر است.

کاوش های باستان شناسی در این محوطه ی باستانی نشان داده است که شهر سوخته رابط فرهنگی بزرگی میان خاور تا باختر (شرق تا غرب) آسیا بوده است و همین موضوع شهر سوخته را به یکی از بزرگ ترین شهرهای تجاری پنج هزار سال پیش ایران تبدیل کرده است.

حوزه ی تمدنی هیرمند - شهر سوخته - از زابل تا شهر کابل در افغانستان ادامه دارد و از سوی خاور به حوزه ی سند در پاکستان و از سوی باختر نیز با تمدن هایی چون جیرفت، به باختر(غرب) آسیا و تمدن های خوزستان و میان رودان، منتهی می شود.

حدود پنج هزار سال پیش چه در ایران و چه خارج از آن (از رودخانه ‌ی سند گرفته تا عراق و میان رودان)، شهرهایی به این بزرگی انگشت ‌شمار بوده ‌اند. در یادمان ‌های بجا مانده از تاریخ ایران هم، امروزه تنها یکی، دو شهر را می ‌شناسیم که قابل مقایسه با شهر سوخته باشند.

آن زمان در عصر مفرغ تنها چهار شهر دیگر بوده که این قدر گسترده بوده اند. انشان در فارس، اور در میان رودان، شوش در دشت خوزیان و موهنجودارو در دشت سند.

اما تنها، مساله ‌ی پهناوری و گستردگی نیست که شهر سوخته را به یکی از شگفتی‌ های دنیای باستان تبدیل کرده است، مهم‌ تر از بزرگی شهر، یافته ‌های گوناگون آن است. این یافته ‌ها، به آن اندازه‌ ای گوناگون ‌اند، که هر باستان ‌شناسی را شگفت زده می ‌کند. آثار باستانی در این شهر، به شکل معجزه ‌آسایی خوب باقی مانده‌اند و آگاهی ‌های فراوانی را به ما منتقل کرده‌ اند.

ساکنان شهر سوخته دارای یک جامعه ی متمدن بوده‌اند. به گواهی آثار کشف شده ی موجود، تمدن در شهر سوخته، در سطح بسیار بالایی قرار داشته است.

۳۰ تا۴۰هزار گور، قدیمی ترین و نخستین نمونه ی جراحی جمجمه و مغز در ایران و جهان با مواد پلشت بر، نخستین معرق کاری در دنیا، سنـگهای صیـقلی، ۱۲ نـوع بافت پارچـه یک رنگ و چند رنـگ با بافتهای بسیار پیشرفته، قلاب ماهیـگیری، قالب کفش، نمونه های جالب و زیبای زیورآلات که بیانگر وجود تکنولوژی پیشرفته تولید جواهرات طلایی، مهره ها و گردن بندهای لاجوردی و طلایی می باشد وهمچنین نمونه ی مهرهای یافـت شده در تدفیـن های زنان در بـخش گورستانی که بیانـگر نـقش زنان در مسائل مالی و تجاری است، همه و همه با بیش از پنج هزار سال قدمت، از دیگر یافته های این یادمان پنج هزار ساله است.

شهر سوخته پنج هزار سال پیش، کلان شهری در اوج تمدن و پیشرفت در هنر و صنعت بوده است.هنوز کسی نمی داند که نام اصلی آن چه بوده است. در واقع باستان شناسان هر چه بیشتر در این منطقه کاوش و حفاری می کنند، به سئوال های بی پاسخ بیشتری بر می خورند.

تپه هاى شهر سوخته شناخته شده ترین و بزرگ ترین شهر دوران آغاز تاریخ و مهمترین مرکز استقرار و در حقیقت مرکز اجتماعى، سیاسى و فرهنگى تمام منطقه نیمروز خاوری (جنوب شرق) ایران طى هزاره هاى چهارم تا دوم پیش از گاهشماری ترسایی است. در بقایاى این شهر، لوله هاى سفالى براى انتقال آب و یا دفع فاضلاب یافت شده است. کشف خانه هاى منظم در نخستین فصل کاوش، بیانگر وجود نوعى برنامه ریزى شهرى در این شهر است.

پهناوری "شهر سوخته" و یافته های کاوشگران، این محوطه باستانی را از صورت یک محوطه عادی دوران مفرغ خارج کرده و به این نتیجه رسانده که زندگی در"شهر سوخته" با دوران آغاز شهرنشینی در فلات مرکزی ایران و میان رودان هم زمان است.