خردمند بزرگ عمر خیام

حکیم عمر خیام (خیامی) در سال 439 هجری (1048 میلادی) در شهر نیشابور و
در زمانی به دنیا آمد که ترکان سلجوقیان بر خراسان، ناحیه ای وسیع در شرق
ایران، تسلط داشتند. وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و
استادان برجسته آن شهر از جمله امام موفق نیشابوری علوم زمانه خویش را
فراگرفت و چنانکه گفته اند بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات تبحر
یافت.

تلاشها
خیام در سال 461 هجری به قصد سمرقند، نیشابور را ترک کرد
و در آنجا تحت حمایت ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد , قاضی القضات سمرقند
اثربرجسته خودرادر جبر تألیف کرد. خیام سپس به اصفهان رفت و مدت 18 سال در
آنجا اقامت گزید و با حمایت ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک، به همراه
جمعی از دانشمندان و ریاضیدانان معروف زمانه خود، در رصد خانه ای که به
دستور ملکشاه تأسیس شده بود، به انجام تحقیقات نجومی پرداخت. حاصل این
تحقیقات اصلاح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی (لقب سلطان
ملکشاه سلجوقی) بود. در تقویم جلالی، سال شمسی تقریباً برابر با 365 روز و 5
ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه است. سال دوازده ماه دارد 6 ماه نخست هر ماه
31 روز و 5 ماه بعد هر ماه 30 روز و ماه آخر 29 روز است هر چهارسال، یکسال
را کبیسه می خوانند که ماه آخر آن 30 روز است و آن سال 366 روز است هر چهار
سال، یکسال را کبیسه می خوانند که ماه آخر آن 30 روز است و آن سال 366 روز
می شود در تقویم جلالی هر پنج هزار سال یک روز اختلاف زمان وجود دارد در
صورتیکه در تقویم گریگوری هر ده هزار سال سه روز اشتباه دارد.

بازگشت به خراسان
بعد از کشته شدن نظام الملک و سپس ملکشاه، در
میان فرزندان ملکشاه بر سر تصاحب سلطنت اختلاف افتاد. به دلیل آشوب ها و
درگیری های ناشی از این امر، مسائل علمی و فرهنگی که قبلا از اهمیت خاصی
برخوردار بود به فراموشی سپرده شد. عدم توجه به امور علمی و دانشمندان و
رصدخانه، خیام را بر آن داشت که اصفهان را به قصد خراسان ترک کند. وی باقی
عمر خویش را در شهرهای مهم خراسان به ویژه نیشابور و مرو که پایتخت
فرمانروائی سنجر (پسر سوم ملکشاه) بود، گذراند. در آن زمان مرو یکی از
مراکز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار می رفت و دانشمندان زیادی در آن حضور
داشتند. بیشتر کارهای علمی خیام پس از مراجعت از اصفهان در این شهر جامه
عمل به خود گرفت.

خیام و علم ریاضیات
دستاوردهای علمی خیام برای جامعه بشری متعدد
و بسیار درخور توجه بوده است. وی برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به نحو
تحسین برانگیزی معادله های درجه اول تا سوم را دسته بندی کرد، و سپس با
استفاده از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی آنها
راه حلی کلی ارائه کند. وی برای معادله های درجه دوم هم از راه حلی هندسی و
هم از راه حل عددی استفاده کرد، اما برای معادلات درجه سوم تنها ترسیمات
هندسی را به کار برد؛ و بدین ترتیب توانست برای اغلب آنها راه حلی بیابد و
در مواردی امکان وجود دو جواب را بررسی کند. اشکال کار در این بود که به
دلیل تعریف نشدن اعداد منفی در آن زمان، خیام به جوابهای منفی معادله توجه
نمی کرد و به سادگی از کنار امکان وجود سه جواب برای معادله درجه سوم رد می
شد. با این همه تقریبا چهار قرن قبل از دکارت توانست به یکی از مهمترین
دستاوردهای بشری در تاریخ جبر بلکه علوم دست یابد و راه حلی را که دکارت
بعدها (به صورت کاملتر) بیان کرد، پیش نهد. خیام همچنین توانست با موفقیت
تعریف عدد را به عنوان کمیتی پیوسته به دست دهد و در واقع برای نخستین بار
عدد مثبت حقیقی را تعریف کند و سرانجام به این حکم برسد که هیچ کمیتی، مرکب
از جزء های تقسیم ناپذیر نیست و از نظر ریاضی، می توان هر مقداری را به بی
نهایت بخش تقسیم کرد. همچنین خیام ضمن جستجوی راهی برای اثبات "اصل توازی"
(اصل پنجم مقاله اول اصول اقلیدس) در کتاب شرح ما اشکل من مصادرات کتاب
اقلیدس (شرح اصول مشکل آفرین کتاب اقلیدس)، مبتکر مفهوم عمیقی در هندسه شد.
در تلاش برای اثبات این اصل، خیام گزاره هایی را بیان کرد که کاملا مطابق
گزاره هایی بود که چند قرن بعد توسط والیس و ساکری ریاضیدانان اروپایی بیان
شد و راه را برای ظهور هندسه های نااقلیدسی در قرن نوزدهم هموار کرد.
بسیاری را عقیده بر این است که مثلث حسابی پاسکال را باید مثلث حسابی خیام
نامید و برخی پا را از این هم فراتر گذاشتند و معتقدند، دو جمله ای نیوتن
را باید دو جمله ای خیام نامید. البته گفته می شودبیشتر از این دستور نیوتن
و قانون تشکیل ضریب بسط دو جمله ای را چه جمشید کاشانی و چه نصیرالدین
توسی ضمن بررسی قانون های مربوط به ریشه گرفتن از عددها آورده اند.