روابط لرزان ايران و فرانسه در دوره قاجار

مدیران کل انجمن تاریخ عضویت : 2011-09-25

ايران و فرانسه در دوره فتحعلي شاه
روابط خود را با هدف مقابله با روسيه دشمن مشتركشان آغاز كردند اما با
توجه به ناديده گرفتن مفاد قرارداد فين‌كنشتاين در اسفند 1187 اين روابط
به پايان رسيد، مقاله زير اشاره اي به اين ماجرا دارد.
در حقيقت با ورود به قرن 19 سياست‌هاي جهاني دچار تغيير و تحولات
فوق‌العاده‌اي شد به گونه‌اي كه دول اروپايي مي‌كوشيدند جاي پاي خود را
درشرق حفظ کرده و ضمن برداشتن گام‌هاي محكم‌تر براي پابرجايي خود، نفوذ
قدرت‌هاي ديگر را كاهش دهند. در اين ميان درگيري‌ها و رقابت‌هاي بين
فرانسه و انگلستان در شرق اثرات عميقي در صحنه سياست ايران برجاي گذاشت.
خصوصا آن كه ايران در اين زمان درگير جنگ‌هاي طولاني مدت با روسيه شد و
اين امكان براي ساير دول فراهم شد تا ايران براي اجراي مقاصد خود به
عرض‌اندام بپردازد. اشغال ناگهاني شهرهاي قفقاز توسط روسيه، لزوم مقابله با
اين كشور و به دست آوردن متحدي در برابر آن، بي‌اعتنايي دولت انگلستان
نسبت به ايران و همچنين فتوحات ناپلئون، امپراتور فرانسه در مصر و ايتاليا و
اروپاي مركزي، قاجارها را به مانند تمام ملل آسيب‌ديده به سمتي سوق داد
كه براي حفظ استقلال و بقاي مملكت از سياست يكي عليه ديگري استفاده كند و
بكوشد تا موازنه‌اي در نفوذ خارجيان در ايران به وجود آورد. اين امر سبب
شد فتحعلي‌شاه در رمضان 1219قمري‌/ ‌دسامبر1804 نامه‌اي مبني بر علاقه خود
به عقد اتحاد با فرانسه به ناپلئون نوشت.
در اين ميان ناپلئون نيز به منظور وارد کردن ضربه بر انگلستان، درصدد وارد
آوردن فشار بر انگلستان و فشردن گلوي آن در مستعمرات بود. مقدمات اجراي
اين نقشه مستلزم جلب رضايت عثماني و ايران بود. به اين سبب از اين زمان به
بعد روابط ايران و فرانسه تحت‌الشعاع روابط فرانسه با كشورهاي روسيه و
انگليس قرار گرفت.
ناپلئون به منظور برقراري روابط، ژوبر، مترجم و منشي دربار خود را از راه
عثماني به ايران فرستاد و به وي ماموريت داد تا تحقيقات خود را از 2 كشور
ايران و عثماني به امپراتور گزارش دهد. وي به همراهي منشي خود، فران شي ني
عازم سفر شد. كمي بعد از حركت ژوبر، ناپلئون آجودان مخصوص خويش روميو را
نيز به ايران فرستاد و اين مأمور به مناسبت آن كه قرار بود مستقيما به
ايران آيد، توانست در اوايل اكتبر 1220قمري‌/ ‌1805ميلادي به تهران وارد
شود. روميو هيچ نوع اختياري جهت عقد اتحادنامه نداشت. وي براي مطالعه
اوضاع و شرايط ايران راهي اين كشور شده بود. وي پس از چند روز از ورود به
ايران بر اثر بيماري درگذشت. از سوي ديگر ژوبر كه همراه راهنماي ارمني و
يك مأمور عثماني وارد بايزيد شده بود تا از اين طريق رهسپار ايران شود، در
اين شهر ناگزير به ملاقات محمودپاشا رفت. محمودپاشا به منظور دريافت مقصد
مسافرت ژوبر با دستگيري و شكنجه راهنماي ارمني دريافت كه سفير فرانسه
عازم دربار ايران است. وي به رعايت دوستي دولت عثماني با روسيه، ايلچي را
دستگير كرد. ژوبر 3 ماه پس از اسارت در بايزيد در شعبان 1220 با ارسال
نامه‌اي به عباس ميرزا وليعهد، وي را از موقعيت خود مطلع ساخت. عباس ميرزا
نيز پس از اطلاع، نامه‌اي براي ابراهيم پاشا جانشين محمودپاشا و يوسف
پاشا والي آناتولي شرقي نوشت و توانست وي را آزاد كند. ژوبر در 29 صفر
1221‌/‌ 17 مي 1806 از طريق خوي وارد اردبيل و در 18 ربيع‌الاول 1221‌/‌ 5
ژوئن 1806 از طريق سلطانيه وارد تهران شد. ژوبر در ايران بر اثر خستگي و
سختي‌هاي راه و حبس بسيار، ناتوان و به بيماري مبتلا شد، اما توانست
پيشنهادهاي فتحعلي‌شاه را تقديم ناپلئون كند. به وجود آمدن شرايط مناسب
براي برقراري روابط مسالمت‌آميز موجب شد كه ناپلئون مصمم شود تا
عهدنامه‌اي با ايران منعقد كند. به اين منظور از سوي فتحعلي‌شاه، ميرزا
رضاي قزويني منشي، بيگلربيگي قزوين كه روزگاري وزارت شاهزاده محمدعلي
ميرزا را داشت، در اواخر سال 1221/‌1806 به سفارت فرانسه مامور شد.
گفت‌وگوهاي دو طرف منجر به معاهده‌اي شد كه در 25 صفر 1222‌/‌ 4 مي 1807
به وسيله هوگ برنار ماره، وزير و ميرزا رضا قزويني در اردوگاه فين كنشتاين
به امضا رسيد.
در پايان مقرر شد يك معاهده تجاري در تهران بين طرفين منعقد شود ضمن آن كه
تصميم برآن شد بعد از 4 ماه از تاريخ نوشتن اين معاهده در تهران به امضا و
تصويب رسد. در اين زمان فرانسه به ايران از 2 منظر مي‌نگرد. از يكي آن را
دشمن طبيعي روسيه مي‌داند و از سوي ديگر اين سرزمين را وسيله و راهي براي
لشكركشي به هند به شمار مي‌آورد. به اين سبب در نظر داشت با گسيل صاحب
منصباني به ايران، ضمن تقويت و تجهيز قواي نظامي ايران در مقابل روس‌ها،
موانع اردوكشي به هند را برطرف کرده و به جمع‌آوري اطلاعات درخصوص راهي كه
بايد از طريق حلب يا يكي از بنادر خليج فارس اختيار کند، بپردازد.در زمان
نگارش اين عهدنامه، دولت فرانسه بيكار ننشست و اشخاصي را به ايران روانه
کرد. از جمله اين افراد مي‌توان به ژوانن و دولابلانش، دبير اول سفارت
فرانسه در قسطنطنيه و بن‌تان، متخصص امور مهندسي به ايران اشاره كرد كه
هريك حامل مراسلاتي از ناپلئون مبني بر وعده اجراي تقاضاهاي ايران بودند.
بن‌تان مطابق دستور به اردوي عباس ميرزا رفت. در اين زمان دربار ايران
علاقه وافري به تجهيز و تقويت نيروهاي خود با استفاده از فنون اروپايي
داشت. هدف دولابلانش نيز متقاعدكردن ايرانيان به دست‌زدن به يك رشته
عمليات انحرافي در گرجستان عليه روس‌ها و راضي‌کردن فتحعلي‌شاه به اعلام
جنگ بر ضد انگلستان بود. بخش دوم مأموريت وي براي ايرانيان چندان آسان
نبود، زيرا آنها نمي‌خواستند پيش از آن كه به حمايت عملي فرانسه از خود در
جنگ با روسيه اطمينان حاصل كنند، در معرض خصومت انگلستان قرار گيرند.
افزون برآن فتحعلي‌شاه هنوز از مفاد عهدنامه فين كنشتاين آگاه نبود، از
اين‌رو در اجابت تقاضاي دولابلانش ترديد داشت. در زمان حضور اين افراد در
دربار ايران، ناپلئون طبق شرايط معاهده، هياتي را به سرپرستي ژنرال كلود
متيو گاردان، افسر سواره نظامي كه به دليل شجاعت در ميدان جنگ در سال 1799
به درجه سرتيپي رسيده بود، به ايران اعزام داشت. هيات او شامل عده‌اي از
مربيان پياده نظام، توپخانه و مهندسي بود كه با حضور در ايران نخستين گام
مهم را براي اصلاح ارتش ايران بر اساس اصول غربي برداشت. ناپلئون معتقد
بود تعليماتي كه به گاردان داده خواهد شد، بايد متكي بر3 اصل باشد. 1) او
بايد منابع ايران را چه از ديدگاه نظامي و چه از لحاظ تجاري شناسايي كند و
كيفيت موانع موجود برسر راه عبور نيروي40 هزار نفري از سربازان فرانسه را
كه به ياري ايران و باب عالي قصد عزيمت به هند را داشته باشد، بخوبي
مطالعه كند.2) ايران را به سبب خصومتي كه با روسيه دارد، متحد طبيعي
فرانسه به شمار آورد. 3) ايران را وادارد كه از عبور گزارش‌ها و پيك‌هاي
انگليسي از خاك خود جلوگيري كند و مانع ارسال كمپاني انگليسي هند براي
تجارت شود و مناسبات بين ايران و عثماني را تقويت كند.
با اين ماموريت، گاردان راهي سفر شد اما زمان رسيدن وي به قسطنطنيه و در
هنگامه تلاش‌هاي دولابلانش براي قانع‌کردن دربار ايران، وقايع جديدي رخ
داد. ناپلئون توانست در فريدلند ضربه مهلكي بر نيروهاي روسي وارد آورد. اين
مساله موجب امضاي قراردادي بين فرانسه و روسيه شد كه به عهدنامه تيلسيت
شهرت يافت.
در اين عهدنامه هيچ‌گونه اشاره‌اي به قرارداد ايران و فرانسه و تعهدات اين
كشور نشده بود. در نتيجه تغيير سياست فرانسه نسبت به ايران با بستن اين
عهدنامه آغاز شد، زيرا در مراحل اوليه اتحاد ايران و فرانسه، ناپلئون تصور
مي‌كرد كه تشويق ايران به ادامه جنگ بر سر تمامي ولايات مورد اختلاف به
تضعيف قدرت نظامي روسيه در اروپا كمك خواهد كرد، اما در اين زمان امور
ايران به مساله‌اي فرعي براي فرانسه تبديل شد. شاه ايران ممكن بود در حمله
فرضي به هند، متحدي سودمند باشد اما فرانسه نمي‌توانست همكاري ايران را
به بهاي برانگيختن خصومت روسيه بپذيرد.
ضمن آن كه شورش در اسپانيا در سال 1818 نيروهاي نظامي فرانسه را به خود
مشغول داشت و ناپلئون ناچار بود هرگونه نقشه لشكركشي در آسيا را به تعويق
افكند و خود به خود موضوع ايران كمرنگ مي‌شد. از اين پس آنچه مورد توجه
قرار گرفت، فراهم‌آوردن وسايل صلح ميان روسيه و ايران و برانگيختن اين
كشور بر ضد منافع انگلستان بود. با توجه به اين تغييرات، ژنرال گاردان در 8
رمضان 1222‌/ ‌9 نوامبر 1807 همراه هيات فرانسوي وارد تبريز شد و پس از
گفتگو با عباس ميرزا، رهسپار تهران شد. او در 3 شوال 1222‌/ ‌4 دسامبر1807
وارد تهران شد و به دربار فتحعلي‌شاه بار يافت و شاه ايران نيز كه هنوز
به تعهدات فرانسه اميد داشت، پذيراي وي شد. گاردان پس از ورود به ايران به
مساله لشكركشي به هند پرداخت. وي افسراني را براي تهيه نقشه‌ها و اطلاعات
جغرافيايي عازم راه‌هاي كشور كرد. همچنين 2 نفر افسران خود به نام‌هاي
ورديه و لامي را براي تعليم سربازان ايران و آشنا ساختن آنها با شيوه‌هاي
جنگي رهسپار اردوي عباس ميرزا كرد، ضمن آن كه فاويه و روبول را به اصفهان
فرستاد تا مقدمات كار به منظور ريختن توپ براي استفاده توپخانه ايران فراهم
آورند. گاردان در زمان حضور خود توانست وسايل امضاي موافقت‌نامه‌اي به
منظور خريد سلاح در 21 ژانويه 1808 و عهدنامه بازرگاني در 28 ژانويه همان
سال را تنظيم کند.
با توجه به سياست جديد فرانسه، در فوريه 1808 براساس نامه‌اي، گاردان به
عنوان ميانجي در مذاكرات ميان دربار ايران و سفير روس در تهران قرار گرفت.
از سوي ديگر عسگرخان با اعتبارنامه رسمي در 16ژوئيه 1808 وارد پاريس شد
تا به عنوان سفير ايران به فعاليت بپردازد. گاردان به منظور اجراي ماموريت
خود، در ملاقات با فرمانده كل قواي روس در قفقاز مارشال گودويچ، نظرات
دولت ايران را به اطلاع وي رساند و درخواست كرد كه چون بنا به تقاضاي
دربار ايران مقرر شده است عهدنامه بين ايران و روسيه به وساطت ناپلئون در
پاريس منعقد شود، مارشال تا يك سال جنگ را متاركه كند. در اين ميان
فتحعلي‌شاه به عسگرخان اختيار داده بود كه در پاريس با كنت تولستوي، سفير
روسيه مقيم پاريس قرارداد صلح به امضا رساند. گودويچ مراتب را به هيات
وزراي روس در سن‌پترزبورگ نوشت.
اما به وي جواب داده شد كه عقد مصالحه‌نامه را در پاريس جداً رد کند و در
صورتي كه ايران فورا به قبول شرايط آمرانه روسيه رضا ندهد، بدون فوت وقت
جنگ را شروع كند. گودويچ نيز بنابراين دستور بي‌درنگ جنگ را آغاز كرد و به
ايروان يورش برد، اين در حالي بود كه گاردان با اطميناني كه به قبولاندن
پيشنهاد خود به فرمانده قواي روسيه داشت، دربار ايران را از عدم تعرض
فرمانده تا يك‌سال به سرحدات آذربايجان مطمئن ساخته و عباس‌ميرزا بنا بر
اعتماد به قول گاردان، قسمتي از سپاه تحت فرمان خود را مرخص كرده بود.
شكست ايران در حمله روسيه، نشانه ناكامي كوشش‌هاي گاردان بود و ايران را
از اردوي فرانسه به اردوي انگليس سوق داد و موقعيت هيات فرانسوي را در
ايران هرچه بيشتر تضعيف كرد. گاردان كه اخباري از فعاليت انگليسي‌ها براي
تجديد روابط با ايران دريافته بود، به ملاقات شاه شتافت و از او درخواست
كرد مهلتي 60 روزه به فرانسوي‌ها بدهد تا وعده‌هاي خود را عملي كنند. چون
اين مهلت سپري شد و هيچ خبري از توجه ناپلئون به ايران نشد، درباريان
تهران برآن شدند تا ضمن فعال‌كردن تلاش‌هاي خود براي برقراري روابط با
انگليسي‌ها، زمينه لازم براي خروج هيات فرانسوي را از ايران مهيا كنند.
گاردان كه با شنيدن خبر ورود سرهارد فورد جونز فرستاده انگليسي به ايران،
همه كوشش‌هاي خود را براي توجه دوباره شاه و عباس‌ميرزا خاتمه يافته
مي‌ديد، ناگزير در ‌13فوريه 1809،‌ تهران را به سوي تبريز ترك كرد. او كه
فاصله تهران تا تبريز را به آهستگي طي مي‌كرد، اميدوار بود كه شاه پيكي را
براي بازگرداندن او به تهران گسيل دارد. گاردان و هيات همراه وي در 22
محرم 1224/‌ 9مارس 1809 وارد تبريز شدند. پس از ملاقات گاردان با
عباس‌ميرزا، ميان وي و نايب‌السلطنه مشاجراتي پديد آمد. اين مشاجرات به
دنبال درخواست گاردان از عباس‌ميرزا براي اعزام فرستاده‌اي به تهران و
درخواست از شاه براي ممانعت از ورود انگليسي‌ها به پايتخت و همچنين
درخواست مبالغي هنگفت از سوي اعضاي هيات فرانسوي پديد آمد. ناكامي گاردان
در جهت تغيير سياست ايران در نزديكي به انگليسي‌ها موجب ترك تبريز از سوي
وي در 2ربيع الاول 1224‌/ ‌17 آوريل 1809 و خروج از ايران شد.

» نگاهي گذرا برورود اسلام به ايران و زندگي ايران پس از آن تا روزگار معاصر
» زردشتيان پس از اسلام/ جنگ کرمان، آغا محمد خان قاجار و لطفعلي خان زند
» تاثیر بوسه در روابط زناشویی
» دوره آخر زمونه (طنز)
» نبایدهای روابط دختر و پسر (توضیح کامل)