همه جا آسمان یک رنگ نیست

«...مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید...»(سوره نسا، آیه ۹۷)
درآمد: مهاجرت پدیده جدیدی نیست. همواره در طول تاریخ انسان ها به دلایل
گوناگون از جایی به جای دیگر نقل مکان کرده اند. آن چه در سده های جدید و
به ویژه در طول سده بیستم پدیده مهاجرت را متمایز ساخته اولا ظهور دولت
ملت ها و ثانیا توجه علمی و جامعه شناسانه به این پدیده است. در جستار
حاضر خواهیم کوشید با معرفی این پدیده از دیدگاه فلسفی و جامعه شناسانه به
اهمیت یکی از صور این پدیده که در ادبیات جامعه شناسی به «فرار مغزها»
معروف گردیده


● دکترمینو صداقتی
فارغ التحصیل فلسفه از دانشگاه ۷ پاریس
مهاجرت چیست؟ یک نگاه اجمالی
مهاجرت (Immigration) جابه جایی موجودات از مکانی به مکانی دیگر است و تا
جایی که به این تعریف کلی باز می گردد اختصاصی به انسان ندارد، بسیاری از
موجودات زنده و جانوران نیز زیستی مهاجرتی دارند و در طول حیات شان بارها
نقل مکان می کنند. اما پدیده مهاجرت در مورد انسان با توجه به ابعاد
اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مورد توجه جامعه شناسان بوده و هست در
این جا باید به تمایز ظریفی که میان مهاجرت انسانی با سایر موجودات هست
اشاره کرد.
در حالی که در میان سایر موجودات مهاجرت با تعریف نقل مکان امری صرفا
غیرارادی(غریزی و یا بر اثر عوامل طبیعی) است، در انسان مهاجرت ناشی از
اراده فردی یا جمعی گروهی از انسان هاست که با انگیزه ها و ضرورت های خاصی
رخ می دهد. ضمن آن که مهاجرت انسانی را تنها نمی توان با نقل مکان تعریف
کرد، زیرا در میان انسان ها نظر به تمایز اساسی انسان از سایر موجودات با
دو عنصر اراده و آگاهی، انواع مختلفی از نقل مکان متصور است، مثل مسافرت
به نیت های گوناگون یا تصمیم به اقامت گزیدن موضعی در جایی غیر از موطن
اصلی اما آنچه مهاجرت خوانده می شود، به نقل مکان دائمی یا جلای وطن و
تغییر دائمی زیستگاه انسانی با همه خصایصش اشاره دارد.
البته گاهی در بیان جامعه شناسان از مهاجرت فصلی که بیشتر در مورد نیروهای
کار به کار می رود نیز سخن می رود. تقسیم بندی های دیگری نیز در مورد
مهاجرت به کار می رود، مثل مهاجرت های داخلی مثلا از شهر به روستا یا
بالعکس و مهاجرت های خارجی از کشوری به کشوری دیگر که این قسم فرع بر شکل
گیری تقسیم بندی های جدید در زیستگاه های بشری است و در ادامه به آن
خواهیم پرداخت. به طور کلی می توان انگیزه های مهاجرت انسان ها را به دو
دسته مختلف تقسیم کرد: نخست عوامل دافعه در مبدا و دوم عوامل جاذبه در
مقصد است.
در توضیح این دو دسته باید گفت عوامل دافعه یا عوامل رانده شدن در مبدا
اشاره به شرایط عمدتا نابه سامانی دارند که در سرزمین مبدا وجود دارند و
موجب می شوند که انسان ها به رغم همه علقه ها و دلبستگی ها به خاک سرزمین
شان آنجا را ترک کنند، از میان این عوامل می توان به فقر، کمبود غذا،
بلایای طبیعی، جنگ، بیکاری، کمبود امنیت مهاجران و عوامل سیاسی اشاره کرد.
اما عوامل جاذبه در مقصد یا عوامل جذب و کشش به شرایطی اشاره دارند که در
سرزمینی که مقصد مهاجران است وجود دارند و معمولا انسان ها آنها را از
زبان کسانی که این شرایط دیگر را تجربه کرده اند، شنیده اند و یا برخی از
ایشان آن را خود به تجربه زیسته اند.
از میان این عوامل می توان به امکانات بهداشتی بیشتر و بهتر، آموزش بهتر،
درآمد، مسکن و امنیت بیشتر مقصد اشاره کرد. تاریخ طولانی بشریت تا جایی که
در کتب مقدس و سایر مکتوبات ثبت شده است، مملو از مهاجرت انسان ها از
جایی به جای دیگر است، تا جایی که تاریخ نگاران ثبت کرده اند، آثار نخستین
انسان ها در آفریقا ثبت شده است و مهاجرت بزرگ از آن جا به سایر سرزمین
ها صورت گرفته است، مهاجرت آریایی ها، مهاجرت قوم بنی اسرائیل، مهاجرت
برخی از مسلمانان به حبشه، مهاجرت مسلمانان از مکه به مدینه (که مبدا
تاریخ مسلمانان گشته است) در تاریخ گذشتگان و مهاجرت اروپاییان و کشف قاره
آمریکا، مهاجرت یهودیان آلمانی در طول جنگ جهانی دوم به آمریکا و سایر
نقاط جهان در تاریخ معاصر نمونه هایی از مهاجرت های بزرگ بشری هستند اما
غیر از آن همه ساله مهاجرت های نامحسوس و موردی فراوانی در میان مردم
کشورهای جهان و حتی در درون یک کشور نیز صورت می گیرد که در ابعاد کلان
تغییرات و تاثیرات فراوانی هم در جامعه مبدا و هم در جامعه مقصد پدید می
آورد و بررسی این تغییر و تحولات از نکات حائز اهمیت برای جامعه شناسان
است.
مهاجرت به هر انگیزه ای چون تحصیل، مسائل مذهبی، مشکلات اقتصادی، مشکلات
سیاسی و اجتماعی که صورت پذیرد به هر حال برای بهبود زندگی رخ می دهد. اما
همراه با مهاجرت آسیب ها و امکاناتی نیز صورت می گیرد که هم از دید فلسفی
و هم از منظر جامعه شناسی قابل بررسی است.


● نوستالوژی و مهاجرت: نگاهی فلسفی
عنصر فلسفی کانونی در پدیده مهاجرت مکان(space یا place) است. مکان در
کنار زمان یکی از دو موضوع مهم در فلسفه است، مکان و زمان فلسفی(و گاهی
روانشناسانه) از دید فیلسوفان تفاوتی بنیادی با مکان و زمان فیزیکی دارند
در ساده ترین تعریف و البته از نگاهی پدیدارشناسانه مکان جایگاه زیست
انسان است. همان فضایی که به تعبیری هوسرلی «زیست جهان» انسانی در آن تحقق
می پذیرد و شبکه روابط و مناسبات انسانی در آن معنا می گیرد. با تعبیری
هایدگری نیز مکان اشاره به «در»ی دارد که در اصطلاح «بودن در جهان» به
عنوان اصلی ترین خصیصه انسان به کار می رود. جایی که انسان تحقق می پذیرد و
همان «موطن»(Heimat) اوست از این نگاه مکان امری فراتر از زیستگاه جامعه
شناسانه و ماوای تحقق انسان به عنوان یک باشنده(entity) است. با این توصیف
می توان برای مفهوم وطن و میهن نیز مبنایی فلسفی جست و با توجه به آن
پدیده نوستالوژی یا غم غربت یا اندوه دوری از وطن و خانه را فهمید. گسستن
انسان از جایی که «باش گاه» اوست به «از جا در رفتگی» و بی معنایی مناسبات
جدید برای او منجر می شود و همین مبنای احساسات تلخی است که همواره در
مهاجرت برای مهاجر رخ می دهد و بعضا به ظهور ادبیات یا هنر مهاجرت منجر می
شود.


● دولت ملت و مهاجرت: نگاهی جامعه شناسانه
دید جامعه شناسان در بررسی مهاجرت به تغییراتی که جابه جایی جمعیت ها از
جایی به جای دیگر در دو محل مبدا و مقصد پدید می آورند، توجه می کند.
ایشان مهاجرت را با توجه به انگیزه های آن از سوی مهاجران از یکسو و
موقعیت طبقاتی و اجتماعی خود مهاجران از سوی دیگر مورد بررسی و طبقه بندی
قرار داده اند. آنچه در میان انواع مهاجرت بحث برانگیزترین است، مهاجرت
خارجی یا مهاجرت از یک کشور به کشوری دیگر است. شکل گیری دولت و ملت ها در
اواخر قرن هجدهم و به ویژه در طول سده نوزدهم میلادی زمینه ساز شکل گیری
مفاهیم مهمی گشت که از آن میان آنچه به بحث ما مربوط می گردد، اولا تقسیم
بندی کشورها و ظهور کنوانسیون ها و قراردادهای مختلف برای جابه جایی از یک
کشور به کشور دیگر است و ثانیا مفهوم «شهروندی»(citizenship) یا تابعیت.
ریشه دار شدن مفهوم ناسیونالیسم در باورهای هر قومی به رغم تشتت آرایی که
در این زمینه وجود دارد نیز زمینه ساز معضلات تازه ای در تحقق مهاجرت گشته
است.
ملیت با هر چیزی اعم از زبان، دین، خاطره تاریخی، فرهنگ، آداب و رسوم و یا
مفهومی یکسره سیاسی تعریف گردد در هر حال برای مهاجرت مسئله ساز و
مشکلاتی را با توجه به محدودیت امکانات و در هم تنیدگی های فرهنگی و فکری
انسان ها پدید می آورد. گو اینکه حرکت مهاجر همواره از جایی با شرایط به
طور کلی بدتر به جایی با شرایط کلی بهتر است و انگ مهاجر و تعلق شهروندی
او به جایی دیگر برای مردم و جامعه مقصد همواره موجب نارضایتی و دشواری
خواهد بود. همچنان که غیر از بحث نوستالوژی که بالاتر اشاره شد، مسائل
ملموس تر از جمله حقوق شهروندی برای خود مهاجر نیز مسائل فراوانی به همراه
دارد. ظهور دولت ملت ها انواع دیگری برای مهاجرت از جمله مهاجرت قانونی و
مهاجرت غیرقانونی و نمونه های حادتری چون پناهندگی را نیز پدید آورده
است.


● فرار مغزها: قانونی اما مسئله ساز
در زبان فارسی برای اصطلاح brain drain که به طور تحت اللفظی به «زهکشی یا
آب کشی مغز» ترجمه می شود، تعبیر «فرار مغزها» را پیشنهاد کرده اند. برای
این پدیده اصطلاحات دیگری چون «مهاجرت نیروهای متخصص»، «فرار صلاحیت ها» و
یا ربودن مغزها را نیز به کار برده اند. مغزها در این تعبیر گروه سوم از
سه دسته عمده نخبگان(elite) جامعه یعنی نخبگان سیاسی(قدرتمندان)، نخبگان
اقتصادی(ثروتمندان) و نخبگان علمی(دانشمندان و تحصیل کردگان) هستند و
اشاره آن بخش از منابع انسانی یک جامعه هستند که از نظر علمی در رده
بالاتر قرار می گیرند. پیداست که با آنچه تا کنون آمد، روشن می گردد که
فرار مغزها تنها یک نمونه از انواع مهاجرت است که بیشتر در مورد مهاجرت
های خارجی صورت می گیرد.
همچنین باید فرار مغزها را غیر از چرخش مغزها تلقی کرد در حالت دوم چنانکه
از عنوانش پیداست نیروهای انسانی تحصیل کرده با انگیزه های گوناگون که
مهم ترینش کسب توانایی های علمی و تکنولوژیک بیشتر است برای مدتی
محدود(معمولا دوران تحصیل علم یا تکنولوژی) به جوامعی که در رده بهتری
قرار دارند، سفر می کنند و پس از گذراندن دوران مذکور به کشور و جامعه خود
باز می گردند اما پدیده مغزها به ویژه در سده بیستم مورد توجه جامعه
شناسان قرار گرفته است، اگرچه تا دهه ۱۹۶۰ میلادی عمده نگاه ها به این
موضوع از دیدی اقتصادی بود اما از دهه ۱۹۷۰ به بعد فرار مغزها از منظر
اجتماعی و فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است و علل و انگیزه های آن از سویی
و تاثیر و تاثرات آن از سوی دیگر از جدی ترین مباحث میان جامعه شناسان
است. از مهم ترین علل این پدیده گذشته از انگیزه هایی که به طور کلی برای
مهاجرت برشمردیم، می توان به این موارد اشاره کرد:
۱) فراهم بودن وسایل و ابزار تحقیق و پژوهش در دیگر کشورها
۲) کیفیت و سطح زندگی از لحاظ امکانات رفاهی
۳) تسهیلات ویژه برای متخصصان و محققان و نیروهای نخبه علمی کشورهای پیشرفته
۴) صلب آزادی تفکر و بیان
۵) فقدان امنیت شغلی و تامین اجتماعی
۶) فرصت شغلی محدود و تبعیض در استخدام
۷) فرهنگ کاری ناکارآمد
۸) عدم تعادل در در آمد و هزینه.
اما فرار مغزها مشکلاتی را برای جامعه مبدا پدید می آورد که سخن را با
اشاره به مهم ترین آنها به پایان می رسانیم: خالی شدن کشور از نخبه ها و
مخترعان؛ عقب افتادگی کشور از لحاظ علم، فن، فن آوری و صنعت جدید؛ خروج ژن
های نخبه و تکثیر ژنها در کشورهای میزبان؛ فقیر شدن کشور و وابسته تر شدن
به جوامع پیشرفته؛ افزایش بیکاری در کشور؛ کاهش نیروهای علمی، فکری،
فرهنگی و واگذار کردن امور مهم کشوربه افراد با توانایی کمتر و پایین تر.