مهاجرت نخبگان رویکردها و راهکارها

موضوع مهاجرت نخبگان بحث تازه ای نیست، بلکه پدیده ای است که از دیرباز
تاکنون به گونه های مختلف و چشمگیری در کشورهای جهان سوم دیده می شود...


● پدیده ی مهاجرت نخبگان چیست؟
موضوع مهاجرت نخبگان بحث تازه ای نیست، بلکه پدیده ای است که از دیرباز
تاکنون به گونه های مختلف و چشمگیری در کشورهای جهان سوم دیده می شود و از
این رهگذر در این کشورها صدمات جبران ناپذیری در بخش اقتصادی، اجتماعی و
فرهنگی و تام ابعاد مختلف جامعه وارد می شود که شاید جبران آن یکی از
دشوارترین کارها برای این قبیل کشورها باشد ادبیات مربوط به پدیده فرار
مغزها از کانادا و کشورهای اتحادیه اروپا نخستین بار در اوایل دهه ۱۹۶۰
میلادی در جهان مطرح شد و این پدیده به عنوان یک آسیب اجتماعی از دهه چهل
در ایران آغاز شد.
یعنی زمانی که کشورهای اروپایی بازسازی خرابیهای پس از جنگ را آغاز کردند و
در پی فرایند صنعتی شدن با احساس نیاز به متخصصین و نخبگان در این زمینه
به جذب نخبگان و متخصصین از کشورهای جهان سوم پرداختند و اینگونه بود که
مانع دیگری بر سر راه توسعه این کشورها پدید آوردند.
فرار مغزها به عنوان یک آسیب اجتماعی مختص کشورهای جهان سوم، بیش از یکربع
قرن است که جوانان ایرانی را به دام خود گرفتار کرده است.
این عارضه که از منظر آسیب شناسان به نوعی استثمار شدگی کشورهای جهان سوم،
توسط کشورهای توسعه یافته محسوب می شود به عنوان مخربترین بحران اجتماعی
شناخته و تعریف شده است.
از میان کشورهایی که به دلیل در اختیارگذاشتن امکانات پژوهشی و رفاهی به
صاحبان اندیشه بیشترین نخبگان ایرانی را به خود جذب کرده اند، آمریکا و
کانادا به ترتیب رتبه اول و دوم را به خود اختصاص داده اند.
تحقیقات یک پژوهشگر ایرانی که در دانشگاه MITآمریکا تدریس می کرد، نشان می
دهد که بیش از ۴۵ درصد از ایرانیان مقیم کشور آمریکا دارای مدارک تخصصی
یا فوق تخصصی هستند.
نخستین باری که اصطلاح فرار مغزها در دهه ۱۹۶۰ میلادی مطرح شد، هیچ کس
انتظار نداشت که جهان شاهد چنین سیل خروشان مهاجرت نخبگان و مغزها از
کشورهای در حال توسعه به سوی کشورهای غربی باشد؛ اما ورق های بعدی تاریخ
این را به باور همگان رسانید...تا امروز که دیگر نمی توان جلودار این معضل
و فرار سرمایه های انسانی شد.
مسئله فرار مغزها پدیده بسیار پیچیده ای است که مسئله مهاجرت نخبگان، فرار
مغزها و شکار مغزها را شامل می شود و هر کدام این موارد مکانیزم ها و
سازوکارهای مختلفی دارد.
مساله ی فرار مغزها (brain drain)یا به تعریف دقیق تر مهاجرت نخبگان که در
این مقاله به آن می پردازیم موضوعی است که در سال های اخیر از سوی جامعه
شناسان به عنوان پدیده جدی و مصیبت بار یاد شده است که ممکن است در سال
های آتی عواقب وخیمی را برای رشد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و... کشورمان
به دنبال داشته باشد.


● پیشینه تاریخی پدیده ی مهاجرت نخبگان
با مراجعه به تاریخ و پیشینه این بحث، به روشنی می توان دریافت که مسأله
جابه جایی و فرار و یا مهاجرت مغزها و نخبگان از یک جامعه به جامعه دیگر،
کم و بیش در همه ادوار تاریخ وجود داشته است. شاید ابتدایی ترین شکل فرار
مغزها را بتوان به این صورت تصور کرد که در هر عصر و در هر سرزمین، وقتی
قومی یا حکومتی به اوج اقتدار و پیشرفت و آبادانی می رسید، هنرمندان،
نخبگان و متخصصان سایر جوامع را به خود جذب می کرد. و این مؤیّد یک نکته
روان شناختی است: انسان فطرتا راحت طلب است و هرکجا گذران زندگی او با
آرامش و آسایش بیش تری میسّر گردد، آن جا را به عنوان محل زندگی خود
انتخاب خواهد کرد. در طول تاریخ، همواره انسان ها و ارباب فضل، دانش و
معرفت، صنایع، هنر و حِرَف هر جا را مناسب تر و امن تر برای زندگی خود می
دیدند، به عنوان محل شغل و در نتیجه سکونت خود انتخاب می کردند. با این
تفاوت که، این نوع نقل و انتقالات و جابه جایی ها با پدیده «فرار مغزها»
به اصطلاح امروزی آن، کاملاً تفاوت ماهوی داشت، به گونه ای که آن را به
عنوان «مهاجرت» قلمداد می کردند. در حالی که، پدیده «فرار مغزها» امروزه
در همه جوامع، به عنوان یک معضل و مشکل بلکه بحران اجتماعی و فرهنگی مطرح
است؛ چرا که مهاجرت نخبگان در گذشته، تابع عرضه و تقاضا و محدود به
احتیاجات و نیازهای جامعه مقصد بوده و از این رو، همواره شکل منطقی و طبیعی
به خود می گرفت و هرگز به عنوان یک معضل اجتماعی مطرح نبود. اما به تدریج
و با پیشرفت حیرت آور فناوری برخی کشورها از یک سو و عقب ماندگی بسیاری
از کشورها از سوی دیگر و در نتیجه، پیشرفت فناوری در رشته های گوناگون
علوم و فراهم بودن وسایل و ابزارهای تحقیق و پژوهش و نیز آماده بودن شرایط
زندگی و دستمزد مناسب در این کشورها، موجب گردید که افراد متخصص و ماهر،
فرهیخته و کارآزموده از سراسر جهان به این کشور سرازیر شوند و نوعی معضل
اجتماعی و عدم تعادل ساختاری از لحاظ نیروهای انسانی در کشورها را پدید
آورند.
پدیده «فرار مغزها» در عصر حاضر، برخلاف گذشته، که مهاجرت نیروهای نخبه و
متخصص امری طبیعی و منطقی می نمود و تابع عرضه و تقاضا بود، امروزه در بیش
تر موارد، نه کشورهای مقصد و مهاجرپذیر نیاز به این همه مهاجر دارند و نه
کشورهای مبدأ از وجود همه این نیروها بی نیازند، بلکه براساس یکی از
آمارهای منتشر شده با این که کشورهایی مثل هند و پاکستان از نظر پزشک در
مضیقه به سر می برند، اما پزشکان آن ها، که در انگلستان متوطّن شده اند،
۴۴ الی ۴۵ درصد جامعه پزشکی این کشور را تشکیل می دهند.


● چه کسانی مهاجرت می کنند؟
هرچند عنوان مهاجرت نخبگان شامل همه متخصصان، علمی و اداری می شود، ولی
غالبا مهاجران کسانی هستند که عمدتا خواهان پیشرفت های اجتماعی و اقتصادی
می باشند و غالبا در سه طبقه پزشکان، مهندسان و دانشمندان می باشند. به
عنوان نمونه، در یک گزارش، تعداد پزشکان و مهندسان خارجی در امریکا در سال
۶۴ ۱۹۶۳ به ترتیب، ۲۹% مجموع فارغ التحصیلان پزشکی در دانشگاه های امریکا
و نیز ۵۰% مهاجران به این کشور را تشکیل می دادند.
وضعیت کشورهای اروپایی به مراتب، نسبت به کشورهای افریقایی و آسیایی بهتر
است؛ زیرا امریکا هر چند قطب جاذبی برای جذب نخبگان سایرکشورهاست، اما
امریکا یگانه مقصد مهاجران نیست، کشورهای توسعه یافته و اروپای غربی نیز
به نوبه خود، قطب جاذبی برای نخبگان سایر کشورها هستند. بنابراین، هر چند
کشورهای اروپایی بخشی از نخبگان و متخصصان خود را به امریکا می فرستند و
در واقع، آنان جذب این کشور می شوند، اما این کشورها نخبگان سایر کشورها
را به سوی خود جذب می کنند و این کشورها کسری نیروهای انسانی نخبه خود را
از سایر کشورهای افریقایی و آسیایی جبران می کنند. از این رو، بدترین
وضعیت را کشورهای آسیایی و افریقایی دارند که با هزینه های گزاف ملی خود،
اقدام به پرورش متخصصان و نخبگان می کنند و آنان را به سایر کشورها تحویل
می دهند.
جالب توجه آن که از میان ۱۵۹ کشور مستقل دنیا، ثلث جمعیت آنان یعنی ۱۵ الی
۳۰ کشور جهان ۹۵ درصد بودجه نخبگان را در اختیار دارند و به همین دلیل،
چون امکان و زمینه تحقیق و پژوهش در کشورهای توسعه یافته فراهم است، علاوه
بر این که، محققان و نخبگان سراسر دنیا را به خود جذب می کنند، زمینه
توسعه و پیشرفت پیش از پیش آنان را فراهم ساخته، شکاف و فاصله بین کشورهای
توسعه یافته و توسعه نیافته را هر روز عمیق تر می سازند.


● بیان مساله :
▪ وضعبت پدیده ی مهاجرت نخبگان در ایران چگونه است؟
فرار مغز ها از ایران سابقه ای بیش از ۴۰ سال دارد و به دوران پیش از انقلاب باز می گردد .
اما اکنون میزان فرار مغز ها از ایران به جایی رسیده است که ایران را جزو
سه کشور دارای بالا ترین میزان فرار مغز ها در جهان در آور ده است . از
هر ۱۲۵ دانش آموز المپیادی ایران ۹۰ نفر در دانشگاههای آمریکا تحصیل می
کنند . از هر ۹۶ دانشجوی اعزامی به خارج ، تنها ۳۰ نفر به ایران باز می
گردند .
حدود ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار ایرانی در خارج از کشور زندگی می کنند که ۶۰
درصد انها مقیم آمریکا هستند . همچنین ۲۰۰۰ نفر از استادان دانشگاه در
امریکا ایرانی هستند و ۵ هزار ایرانی در امریکا مدرک دکترا دارند . بر
اساس آمار ها با سواد ترین اقلیت ها در جامعه آمریکا ایرانیانند .
تحقیقات دیگری که در سطح دانشگاه های معتبر ایران انجام شده نشان داده است
که به طور متوسط از هر ۱۸ نفری که از سوی دانشگاه برای کسب تخصص به
کشورهای توسعه یافته اعزام شده اند، تنها۳ نفر به ایران بازگشته اند.
متأسفانه از مهاجرت آمار متخصصان و تحصیلکرده های کشور اطلاعات کاملی
موجود نیست و آمارهای موجود به شدت متناقض است اما، به عنوان مثال برابر
آمار منتشره در سال ۱۳۷۸ فقط ۲۴۰۰۰۰ نفر از ایرانیان مقیم آمریکا دارای
مدرک تحصیلات عالی بوده اند. در همین زمان ۱۲۰۰۰۰ نفر از تحصیلکردگان عالی
کشور در آلمان و فرانسه مشغول به کار می باشند.
این در حالی است که برگزیدن واژة تحصیلکردگان عالی کشور نمی تواند به طور
واقعی مفهوم مهاجرت نخبگان و نوابغ را نشان دهد. ولی به طور عام مهاجرت
اینگونه تحصیلکردگان و حتی مدیران مجرب و صاحبان سرمایه را از کشور نیز از
این مقوله دانسته اند چراکه برای حاصل شدن تجربة این افراد سالها زمان
مصروف شده است که اکنون باید افراد دیگری از صفر آغاز نمایند.
به طور جدی تر مهاجرت نخبگان را باید در مهاجرت اساتید دانشگاهها و نوابغ
موفق در المپیادهای علمی کشور که امروزه معضل اساسی در توسعة علمی کشوربه
حساب می آید دانست. .
متأسفانه آمارهای رسمی و غیررسمی حاکی از جذب درصد قابل توجهی از این
افراد توسط مراکز علمی و تحقیقاتی و دانشگاه های آمریکا است. بدیهی است که
علل این روند متعدد است و طیفی از مسائل اجتماعی،سیاسی و اقتصادی و
نارسائی های علمی را دربر می گیرد و تجزیه و تحلیل این علل مجال فراوانی و
پژوهش های میدانی گسترده ای را می طلبد که از حوصلة این مختصر خارج است.

آنچه که می توان به آن اشاره کرد این است که (( مهاجرت مغزها بیشتر عملی
حسابگرانه است تا احساسی به عبارت دیگر هرچقدر جاذبه های مقصد و دافعه های
مبداء بیشتر باشد و فرد ازنظر ذهنی و عینی گرایش و آمادگی بیشتر برای
مهاجرت داشته باشد و منافع مهاجرت را نسبت به هزینه ها و مشکلات آن بیشتر
بداند شانس مهاجرت افزایش خواهد یافت .)) البته بایستی متذکر گردید که این
جاذبه ها و منافع صرفاً مادی نمی باشد بلکه رعایت شأن و منزلت اجتماعی،
امنیت شغلی و اجتماعی و تأمین شرایط لازم برای تحقیق و پژوهش از جملة این
عوامل مهم می باشند.ایجاد ساز و کارهای اجرایی و قانونی لازم برای نگهداشت
این ذخایر علمی می تواند تخفیف قابل ملاحظه ای در این روند ایجاد نماید.
بر اساس گزارش جدید صندوق بین المللی پول(سپتامبر۲۰۰۹) ، ایران رتبه اول
را در آمار مهاجرت نخبگان از میان ۹۱ کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته
دنیا کسب کرده است.
صندوق بین المللی پول در این مورد گزارش داده است که سالانه حدود ۱۸۰ هزار
ایرانی تحصیلکرده به امید زندگی و یافتن موقعیت های شغلی بهتر از کشور
خارج می شوند . این صندوق بین المللی در گزارش خود می افزاید که رقم خروج
حدود ۱۸۰ هزار نخبه تحصیلکرده از ایران، به معنی خروج سالانه ۵۰ میلیارد
دلار ارز از کشور است.
طبق این آمار هم اکنون بیش از ۲۵۰ هزار مهندس و پزشک ایرانی و بیش از ۱۷۰
هزار ایرانی با تحصیلات عالیه در آمریکا زندگی می کنند و طبق آمار رسمی
اداره گذرنامه، در سال ۸۷ روزانه ۳/۲ نفر با مدرک دکترا، ۱۵ نفر با مدرک
کارشناسی ارشد، و ۵۴۷۵ نفر با مدرک کارشناسی از کشور مهاجرت کرده اند.
این آمارها ی تکان دهنده که واقعا فاجعه آمیز است باید خواب را از چشم
مدیران دولتی و مسئولان عالی رتبه کشور برباید و " هم وغم " آنها این باشد
که با برنامه ریزی اصولی و ایجاد فضایی مناسب زندگی در کشور جلوی این
روند بنیان بر افکن مهاجرت نخبگان را بگیرند و یا لااقل شیب صعودی مهاجرت
نخبگان و تحصیلکردگان را کند کنند .
باید توجه داشت که مهاجرت هر نخبه تحصیلکرده از کشور به معنای بر باد دادن
فرصت های توسعه ملی است و کشور را تبدیل به کارگاه مجانی توبیت نیروی
انسانی متخصص برای کشورهای توسعه یافته دنیا می کند .
اگر آمار صندوق بین المللی پول درباره زیان ۵۰ میلیارد دلاری فرار نخبگان
از کشور درست باشد باید گفت که سالانه از روند مهاجرت نخبگان از کشور
معادل درآمد فروش نفت، زیان مالی و اقتصادی متحمل می شویم .



● علل و عوامل مهاجرت نخبگان در ایران
الف) عوامل خارجی: که می توان به توسعه فناوری، مهیا بودن ابزار تحقیق و پژوهش در کشورها، عدم تعادل نیروی انسانی و... اشاره کرد.
ب) عوامل داخلی: این عامل به عنوان پدیده اصلی فرار مغزها است که خود شامل چند دسته همچون موارد زیر است:
۱) مسائل و مشکلات فرهنگی و آموزشی
۲) فقدان توسعه سیاسی
۳) فساد اداری و سوءمدیریت
۴) فقدان توسعه اقتصادی
اوضاع عمومی ایران ، بخصوص اوضاع سیاسی اجتماعی و فرهنگی ایران که زندگی
را دشوار می کنند برای نخگان و اوضاع و وضعیت کار تحقیقی در ایران و نبودن
امکانات و فقر دانشگاه های ایران و عدم ارتباط با دنیای علمی در سطح بین
المللی و بالاخره برمی گردد به مسائل اقتصادی و در آمد .
پدیده فرار مغز ها با مهاجرت نخبگان تفاوت دارد مهاجرت زمانی است که رابطه بین مهاجر و کشورمبدا قطع نشود .
یکی از آن موتور های اصلی پیشرفت کشور هایی مثل چین ، هند ، کره جنوبی و
برخی از کشور های مهاجر نشینان در کشور های دیگر هستند که توانستند با
حفظ ارتباط با کشور مادر مشارکت فعالی بکنند در توسعه صنعتی و علمی این
کشور ها ، آنچه در ایران می گذرد ، فرار مغز هاست، نه مهاجرت.
در ایران ماهیت فراری داشتن این خروج از کشور باعث می شود که این ارتباط
با کشور مادر وجود نداشته باشد ، در نتیجه مشارکتی که این نیرو در توسعه
می تواند داشته باشد در آینده ایران ، اینهم بوجود نیاید .
۱) بی توجهی به جایگاه علم و عالم :
به طوری که انقدر که در رسانه ها مثلا خوانندگان ، هنر پیشه ها ،
وزشکاران ، تجلیل می شوند ، به چهره های ماندگار علمی ، استادان برجسته و
مبتکران و مخترعان و یا المپیاد ها احترام گذاشته نمی شود .
۲) بی توجهی به پژوهش:
بی توجهی به رشد کیفی و تحقیق و پژوهش در دانشگاه ها یکی دیگر از این
عوامل است . یکی از عواملی که دانشجویان بسیاری را به کشور آمریکا می
کشاند عامل امکانات تحصیلی ، تحقیقی ، کامپیوتری و اعطای کمکهای تحصیلی
رفاهی و بورسیه ها ست .
درسال های اخیر تعداد دانشگاه ها داخل کشور بدون هیچ گونه برنامه مدونی و
یا تناسب رشته ها با مشاغل گسترش یافته اند و توجه بیشتر به ارزشهای کمی و
کیفی بوده به طوری که روش های تدریس بسیاری از کلاس ها صرفا مبتنی بر
تئوری ها و حفظیات قدیمی و سنتی است . به روز نبودن اطلاعات ، استفاده از
روش های سنتی و قدیمی و ابزار های غیر استاندارد ، پایین بودن میزان تحقیق
و پژوهش در مراکز علمی و عدم هماهنگی بین تحقیقات و کار برد آنها و تخصیص
بودجه نا کافی به امر تحقیق و پژوهش ، ترویج و گسترش مدرک گرایی ، از
عوامل دیگری هستند که بیشترین نا رضایتی را در بین دانشجویان به دنبال
داشته است .
۳) عوامل اقتصادی:
مسلما یکی از عوامل اساسی است که اکثر فرزانگان راجذب کشور های دیگر می
کند . وقتی که میزان حقوق یک متخصص در خارج ده ها برابر حقوق همان شخص در
ایران است ، مسلما فرد به فکر مهاجرت به آن کشور خواهد افتاد .
۴) عوامل سیاسی و قانونی:
از عوامل دیگر مهاجرت عدم مصونیت های سیاسی و علمی جهت اظهار نظر و حاکمیت
گروه های سیاسی بر دانشگاه ها و مراکز علمی و همچنین طولانی یا قدیمی
بودن قوانین در سیستم قضایی مملکت است .
۵) عوامل اجتماعی:
یکی دیگر از عوامل فرار مغز ها نبودن شناخت قدر و منزلت تحصیل کرده ها و نوع برخورد با آنهاست .
از ان جمله فراهم نشدن فرصت های مطلوب برای ارائه طرح و یا پروژه های مطالعاتی آنهاست .
۶) عدم شایسته سالاری:
اکثرمشاغل به افراد بی صلاحیت و یا کم صلاحیت واگذار گردیده است و تنها۴ /
۱درصد از کار افرینان در بخش های صنعتی کشور مشغول به کارند .
واگذاری مشاغل بر اساس رابطه تا ضابطه ، عدم تطابق شغل با تخصص و رشته
افراد ، بوروکراسی دولتی و انحصاری مشاغل از دیگر عواملی هستند که به
مهاجرت نخبگان از کشور کمک کرده اند .
۷) انحصارات دولتی:
یکی دیگر از عوامل مهاجرت نخبگان ، بر اساس نظرات کار شناسان ، انحصارات
دولتی است ، به طوری که از طرفی دولت به بهانه کوچک سازی از جذب نخبگان سر
باز می زند و از طرفی دیگر در واگذاری فعالیت های کشور به بخش خصوصی طفره
می رود . لذا جایی دیگر برای نخبگان باقی نمی ماند .
۸ میزان امید به آینده:
هر چه امید به آینده بیشتر باشد ، میزان مهاجرت تقلیل پیدا می کند ، امید
به آینده جوانان دررابطه با شغل آینده شان میزان در امد آنها توانایی
تشکیل زندگی ، ازدواج ، خرید مسکن ، ماشین ، و امثالهم و بالاخره میزان
امنیت کشور تماما ارتباط مستقم با ترک و عدم ترک مملکت دارند . افراد
معمولا جذب کشور های می شوند که از لحاظ جذابیت و امید به آینده روشن
اطمینان بیشتر داشته باشند .


● پیامدهای فرار مغزها
از جمله عوامل فرار مغزها در کشور این است که ما به مسائل مادی (در مقایسه
با سایر عوامل) بیش تر توجه می کنیم و انسان ها و افراد را فراموش می
کنیم؛ می پنداریم که هر کس ماشین و ابزار آلات فناوری در اختیار داشت، خوش
بخت است، در حالی که به عکس، هرچه کشور پیشرفته تر باشد، باید نقش عوامل
انسانی در آن مهم تر، برجسته تر و بیش تر باشد؛ مثلاً نقش انسان ها در
کشور ژاپن ۸۰ درصد است. به همین دلیل که عوامل انسانی در کشور ما کم رنگ
است، بیش ترین دغدغه کشور ما خارج نکردن ارز از کشور می باشد، در حالی که
ما هیچ توجهی به فرار مغزها نداریم. به نظر می رسد همین تغییر نگرش نسبت
به افراد انسانی و توسعه انسانی در فرایند توسعه، عامل مهمی در کاهش پدیده
فرار مغزهاست.
با نگاهی اجمالی به آمار و ارقام مربوط به پدیده "فرار مغزها"، پیامدهای
بسیار ناگوار آن غیرقابل تصوّر می نماید: در یک سو، کشورهای صنعتی و به
اصطلاح مقصد قرار دارند که عاملی مهم در جذب نخبگان کشورها به شمار می
روند و منبع مهمی برای جذب نخبگان، دین راسک وزیر خارجه امریکا، معتقد است
که مهاجرت برای امریکا یعنی یک منبع بزرگ نیروی علمی ومغزی که بسیار گران
بهاست.(۱۵) از سوی دیگر، کشورهای مبدأ و جهان سوم قرار دارند که همه
سرمایه و هستی خود را تقدیم بیگانگان می کنند. با نگاهی به آمار و ارقام،
این معضل بیش تر آشکار می گردد:
در حال حاضر، بیش از ۰۰۰/۱۵۰ نفر مهندس و پزشک ایرانی در امریکا زندگی می
کنند. تمام ورودی های با رتبه دو رقمی (۹۹ ۱) کنکور سراسری دانشگاه های
کشور، هر سال از بهترین دانشگاه های دنیا دعوت نامه دریافت می کنند. قریب
نود نفر از ۱۳۵ دانش آموزانی که در سه سال گذشته در المپیادهای علمی صاحب
مقام شده اند، در یکی از بهترین دانشگاه های امریکا به تحصیل مشغول شده
اند.
براساس سرشماری ۱۹۹۰ امریکا، قریب ۲۲۰ هزار نفر خود را ایرانی تبار معرفی
کرده اند و قریب ۷۷ درصد آنان دارای تحصیلات دانشگاهی هستند.(۱۷) براساس
آمار ارائه شده، تنها ۱۸۲۶ ایرانی عضو هیأت علمی تمام وقت و رسمی در
دانشگاه های امریکا و کانادا به تدریس مشغولند که با احتساب استادان نیمه
وقت، به حدود ۵۰۰۰ نفر می رسند. در حالی که، تا پایان سال ۱۳۷۲ تعداد
استادان و دانشیاران شاغل در ایران، ۱۵۰۰ نفر بوده که در سال ۱۳۷۵ به ۲۲۰۰
نفر رسیده و تعداد استادیاران نیز ۶۰۰۰ نفر بوده است.
زیان کشور ما از صادرات مغز، بالغ به ۳۸ میلیارد دلار برآورد شده، در حالی
که درامدسالانه کشور از محل صادرات نفت قریب۱۲میلیارددلاراعلام گردیده
است.
بر اساس اظهارنظر مسؤولان رسمی کشور، آمار مهاجران کشور بسیار شگفت انگیز
است؛ در یک اظهارنظر رسمی آمده است: هرچند آمار مهاجران ایرانی از ۲ تا ۷
میلیون نفر ذکر می شود، اما براساس آمار رسمی حاصل آمده از تجربه کاری، می
توان گفت: قریب ۳ میلیون نفر از ایرانیان به صورت مهاجر در ۲۰ کشور مهم
جهان پراکنده اند که به ترتیب، در امریکا ۲/۱ میلیون نفر، کانادا ۲۰۰ هزار
نفر، انگلستان ۱۸۰ هزار نفر، آلمان ۱۱۰ هزار نفر، فرانسه ۱۰۰ هزار نفر،
سوئد ۹۰ هزار نفر، استرالیا ۷۰ هزار نفر، اتریش و ایتالیا، هر یک ۳۰ هزار
نفر، یونان ۱۰ هزار نفر و بلژیک، نروژ و اسپانیا، هر یک ۵ هزار نفر زندگی
می کنند.
همچنین در خصوص وضعیت اقتصادی مهاجران خارجی، به ویژه ایرانیان مقیم
امریکا، آمده است: آخرین آماری که اداره آمار ایالات متحده امریکا در
سرشماری ۱۰ سال پیش ارائه کرده، نشان می دهد که ۴۶ درصد مهاجران ایرانی
دارای مدرک لیسانس و بالاترند و ۴۲ درصد در رده های بالای علمی و حرفه ای و
۲۲ درصد صاحبان شرکت های بزرگ تجاری، کارخانه های صنعتی بیمارستان و
ورزشگاه می باشند و میانگین درآمد مهاجران ایران، ۵۵ هزار دلار و میانگین
درآمد شهروندان امریکایی ۳۵ هزار دلار می باشد.(۲۱)
در یک برآورد شگفت انگیز، خسارت ناشی از فرار مغزها در ایران، رقمی بالغ
بر ۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۴۰۰/۳۰ تومان اعلام شده است هرچند که صحت این برآورد، مورد
تردید جدّی است.
هرچند این خسارت اختصاص به ایران ندارد و پدیده ای است عام و فراگیر، ولی
باید اهتمام جدّی در رفع آن مبذول داشت. در ذیل، آمارهای دیگری در این
زمینه در چند کشور بیان می شود.
در سال ۱۹۹۵، ۴۵۰ هزار نفر از تحصیل کردگان مصری در امریکا، ۶ هزار نفر در
کانادا، ۱۵۰ هزار نفر در استرالیا و ۱۵۵ هزار نفر در اروپا به سر می
بردند. در سال ۱۹۹۳، ۱۳۰ هزار نفر از فارغ التحصیلان روسی به اروپا و
امریکا مهاجرت کردند. در سال ۱۹۸۹، ۲۲۹۰۰ متخصص، کشور شوروی (سابق) را ترک
کردند. در سال ۱۹۹۰، ۴۱۰ هزار نفر از متخصصان هندی به خارج رفتند که ۳۰
درصد در امریکا و ۲۳ درصد در آسیای غربی و ۱۱ درصد در اروپا مقیم شدند.
درآمد امریکا در سال ۱۹۹۵ از تحصیل دانشجویان خارجی یک میلیارد دلار بوده
است.(۲۳)
در ایران نیز این آمار بسیار تکان دهنده است. چندی پیش وزیر علوم، تحقیقات
و فناوری کشورمان اعلام کرد که در سال ۱۳۷۹، ۲۲۰ هزار نخبه علمی، مدیریتی
و صاحب سرمایه به یکی از کشورهای غربی مهاجرت کردند. این رقم در سال پیش
از آن، قریب ۹۰ هزار نفر بود همچنین آمده است که از ۱۷۵ نفر دارنده مدال
های المپیاد کشورمان در دو دهه اخیر قریب ۹۲ درصد آنان به خارج رفته اند.
بررسی مقایسه ای پدیده ی مهاجرت نخبگان
در کشور ژاپن، دولت این کشور سالانه چند صد نفر از دانش آموختگان رتبه اول
دانشگاه توکیو در علوم مختلف را بلافاصله جذب دستگاه اجرایی کشور می
نماید و این دانشجویان ممتاز به عنوان کارشناسان ارشد و مدیران میانی
سازمانهای اداری ژاپن به تدریج مراحل تجربی کار را نیز آزموده و نهایتاً
مغزهای تشکیلات اجرایی ژاپن را تشکیل می دهند. اینان آنچنان تربیت شده اند
که ساعتها پس از پایان کار اداری رسمی تا پاسی از نیمه شب در محل کار
خویش به اندیشه و تدبیر در امور مشغولند به نحوی که مردم به این نخبگان
دلسوز لقب قهرمانان ملی و یا فدائیان ملت ژاپن داده اند و به نوعی می توان
گفت که سکاندار اصلی توسعه و پیشرفت ژاپن محسوب می گردند. البته در برابر
این تلاش ها دولت نیز متعهد به انجام خدماتی ویژه به آنها می باشد.
در کشورهای اروپایی و آمریکا با ایجاد قطب ها و شهرک های علمی زمینة تحقیق
و پژوهش را فراهم کرده اند. و بدینوسیله گم شدة محقق را که انجام پژوهش و
تحقیق است در اختیار او قرار می دهند. چراکه پژوهشگر به راحتی نمی تواند
ابزار کار خود را جهت انجام تحقیق و پژوهش فراهم نماید.
در کشورهای جهان سوم چون این شرایط و امکانات جهت جذب نخبگان فراهم نمی گردد لذا هر سال تعداد زیادی از این مغزها دفع می گردند.


● برخی از راهکارهایی که می توان برای جلوگیری از مهاجرت نخبگان ارائه داد
تمام استرتژی ها بر این اساس است که نخبگان بیشتری را نگه داریم و از دانش آنهایی که رفته اند نیز استفاده کنیم.
برخی بر این عقیده اند که کشورهای مبدا باید با ارائه تسهیلاتی مانند کمتر
کردن مالیات و افزایش امکانات مانع این امر شوند. عقیده دیگر آن است که
کشورهای مقصد نیز از پذیرش افراد از کشورهایی که نیاز زیادی به آنها دارند
خودداری کنند. از طرفی ممانعت از مهاجرت نیز با توجه به شواهد تاریخی
(آلمان و...) راه حل مناسبی نبوده و نخواهد بود و بسیاری بر این باورند که
با اختیار و حقوق فردی انسانها تضاد دارد.
شاید راه حلی که در ابتدا و به سادگی به ذهن می رسد، تربیت تعداد بیشتری
از نیروها به عنوان پزشک و متخصص باشد. اما اگرچه به نظر می رسد این راه
حل برای مدت کوتاهی موجب کاهش مشکلات این کشورها شود، با محدودیت های
زیادی از جمله کمبود منابع موجود مواجه است.
انتخاب افراد قبل از آموزش نیز می تواند راهگشا باشد. مطالعه ای در جنوب
آفریقا نشان داد که دانشجویان پزشکی در مناطق روستایی پس از اتمام تحصیل
بیشتر مایل به خدمت کردن در آن مناطق بوده اند و دانشجویان در مناطق شهری
خدمت کردن در مناطق شهری را ترجیح می دادند.
راهکار دیگر بومی سازی است. برنامه آموزشی در بسیاری از کشورهای در حال
توسعه، تقلیدی از برنامه های آموزشی کشورهای توسعه یافته است.و این موضوع
در مورد کشورهایی که زمانی مستعمره بوده اند چشمگیرتر می باشد و متاسفانه
این موضوع تنها به برنامه آموزشی دانشگاه ها ختم نمی شود. برای مثال در
آفریقا عقیده ای کلی وجود دارد که کالاهایی که از اروپا وارد می شوند نسبت
به کالاهای محلی ارجحیت دارند و این موضوع تا حدی عمومیت دارد که حتی اگر
گیاهی بزرگتر و با ویژگی هایی بارزتر باشد اگرچه بومی است به آن Yachi
Unu یعنی اروپایی می گویند و از طرف دیگر همان گیاه با کیفیتی پایین تر را
Yab bb یعنی با منشا بومی می نامند! که این موضوع می تواند تا حدی با
فرهنگ رایج در کشور ما نیز قابل مقایسه باشد.
بومی نبودن، و شبیه بودن برنامه آموزشی به کشورهای توسعه یافته باعث تسهیل
هر چه بیشتر مهاجرت به آن کشورها می شود، اما برای بومی سازی برنامه ها
ابتدا باید ارزش آن از طرف عموم مورد پذیرش واقع شود که با توجه به مثال
ذکر شده کار آسانی نخواهد بود.
در این میان برخی صاحبنظران نظریه جدیدی را مطرح می کنند و آن را Brain
Circulation می نامند. در این تئوری برای Brain Drain جنبه های مثبتی هم
در نظر گرفته می شود، مانند جابجایی دانش بین کشورها و کمک به پیشرفت علم و
دانش. به عنوان نمونه سالانه ۴۰۰ میلیون دلار از طرف نخبگان مهاجر برای
کشور گانا ارسال می گردد که این مبلغ چهارمین منبع درآمد خارجی این کشور
می باشد. اما آیا این پولها مشکل مردم گانا را حل خواهد کرد؟
عقیده یونسکو بر این است که با اجرای کارگاه ها و دوره های آموزشی کوتاه
مدت در کشورهای مبدا و دعوت از نخبگان مهاجرت نموده و نیز با ایجاد
تسهیلاتی برای نخبگان که بتوانند پس از مهاجرت همچنان از لحاظ علمی با
کشور خودشان تبادل اطلاعات داشته باشند، می توان لااقل تا حدی از سرعت این
فرایند کاست و از مهاجرت دائمی نخبگان جلوگیری نمود. سازمان های جهانی از
وخیم تر شدن وضع موجود خبر می دهند تا جایی که کمیسیون اقتصادی ملل متحد
برای آفریقا و سازمان جهانی مهاجرت هشدار داده اند که جلوگیری از فرار
مغزها در آیند بسیار دشوار تر خواهد بود.
به طور برای جلوگیری از فرار مغزها و جبران خسارت های ناشی از آن در
کشورمان ، باید اقدامات جدّی در این زمینه صورت گیرد؛ برخی اقدامات کوتاه
مدت و برخی نیز نیازمند برنامه های زیربنایی و بلند مدت است.
راه حل اساسی و مؤثر برای جلوگیری از پدیده "فرار مغزها" ایجاد شرایط
مناسب کار، تحقیق و پژوهش و دستمزد کافی و از بین بردن بی عدالتی و تبعیض
است که خود موجب جلب نخبگان می شود.
از دیگر راه های جلوگیری از پدیده "فرار مغزها"، برنامه ریزی بلندمدت و
حساب شده برای استفاده از نیروهای انسانی است و این امر باید مبتنی بر این
اصل باشد که تربیت متخصصان باید بر اساس نیازها و متناسب با ظرفیت های
داخلی و به قدر نیاز باشد، تا کمکی اساسی به تحکیم زیربنای اقتصادی کشور
باشد.


● راه کار های عملی برای جلوگیری از مهاجرت نخبگان
در کنار آموزش های فنی و زیربنایی و به روز نخبگان ،راه حل دیگر این است
که این است که صندوقی بدین منظور در نظر گرفته شود تا فارغ التحصیلان
دانشگاهی، به محض فراغت از تحصیل و تا زمانی که موفق به پیدا کردن شغل و
کاری مناسب نشده اند، از این صندوق وام های اشتغال، حق بیمه بی کاری و
مانند آن دریافت دارند.
نظارت بر فارغ التحصیلانی که به خارج عزیمت می کنند و ارتباط عاطفی باآنان ازدیگرراه کارهای جذب نخبگان است.
نظارت بر رشته های علمی موردنیاز بدین صورت که دولت بر اساس نیازهایی که
دارد اقدام به آموزش و تربیت کادر مجرّب و موردنیاز خود نماید و در مقابل،
تعهد کند که به فارغ التحصیلان و نخبگان تربیت یافته کاری مناسب واگذار
نماید از دیگر اقدامات مؤثر است. بدین صورت علاوه بر آن که از هدر رفتن
نیروهای نخبه و ذخایر انسانی جلوگیری می شود، شاهد پویایی و بالندگی و
توسعه همه جانبه کشور خواهیم بود.
تأسیس مرکز کاریابی برای فارغ التحصیلان و نخبگان دانشگاهی از جمله
اقدامات بایسته است تا دانشجو پیش از فراغت از تحصیل بتواند براساس علاقه و
نیاز، شغل آینده خود را انتخاب کند و به محض فراغت از تحصیل در مراکز
مورد نیاز، به خدمت گمارده شود.
ارتباط صنعت و دانشگاه از جمله عوامل مهمی است که موجب جلوگیری از فرار
مغزها می شود. عدم ارتباط بین دو نهاد و عدم تناسب آموزش های نظری با
فعالیت های عملی از جمله عوامل مهم پدیده "فرار مغزها"ست؛ یعنی در دانشگاه
به مباحث صرفا نظری پرداخته می شود و در صنعت، که محل کار و عمل و میدان
است، این مباحث کارایی لازم را ندارد. ارتباط این دو مرکز مهم از جمله
عوامل قطع وابستگی و علاقه مند ساختن دانشجو و جذب سرمایه ها و اشتغال
زایی در صنایع است.(۲۶)
باید به این معضل بزرگ به عنوان یک پدیده ملی نگاه شود. دولت و مجلس و رسانه های همگانی نسبت به حل آن عزم ملی از خود نشان دهند.
وجود ثبات و آرامش سیاسی و همدلی، همکاری و وحدت نیروهای خودی و احزاب
سیاسی و مسؤولان زمینه ساز ثبات و آرامش روحی افراد خواهد بود و این خود
زمینه ساز حل بسیاری از مشکلات.
احترام و توجه بیش تر به علم، دانش، خلّاقیت و تحصیل ضروری است. نخبگان و
تحصیل کردگان جامعه باید در صدر توجه مسؤولان فرهنگی و رسانه های همگانی
قرار گیرند. علاوه بر این، باید ستادهای ویژه ای تشکیل گردد و مشکلات مادی
و معنوی فارغ التحصیلان و نخبگان کشور را خارج از برنامه و به صورت ضربتی
حل نمایند.
تأسیس شهرک هایی برای محققان و تأمین همه نیازهای علمی، تحقیقاتی، مادی و
معنوی آنان در این مجموعه، به گونه ای که آنان بتوانند با خیالی آسوده به
حل معضلات علمی و فرهنگی جامعه همت گمارند، مطلوب است. روشن است که برای
هر مجموعه علمی همسویی، می توان چنین اقدامی به عمل آورد؛ بخش صنعت، بخش
کشاورزی، بخش خدمات، علوم انسانی، علوم پایه و... .
تجدیدنظر جدّی در وضع دانشگاه ها و بودجه های تحقیقاتی آنان و تخصص
اعتبارات و امکانات ویژه ای برای آنان در راستای تحقیق و پژوهش باید مورد
توجه باشد.
تغییر ساختار نظام آموزشی، تغییر نظام حاکم بر مؤسسات آموزش عالی، گماردن
افرادی شایسته و فارغ از گرایش های سیاسی، حزبی و جناحی بر صدارت آن ها،
از جمله عوامل مؤثر در جلوگیری از پدیده "فرار مغزها" است.
و سرانجام آنچه از همه مهم تر است اصلاح مفاسد اداری و حاکمیت روابط شخصی و فامیلی و گروهی و حزبی و جناحی است.
نقشه ی راه
شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسة ۵۱۹ مورخ ۲۷/۳/۱۳۸۲ سیاست ها و راهکارهای کاهش مهاجرت نخبگان را به این شرح تصویب کرد:
۱) سیاست های کاهش روند مهاجرت نخبگان و متخصصان از کشور
۱ـ۱) ساماندهی شیوه های جذب و استخدام هزینه بگیرها در نظام آموزش عالی کشور.
۱ـ۲) ارائه امکانات ویژه به نخبگان
۱ـ۳) ارائه اطلاعات بیشتر به نخبگان دربارة ظرفیت ها و توانمندی های علمی و پژوهشی کشور
۱ـ۴) توسعه ظرفیت و افزایش سطح آموزش ها و دوره های کارشناسی ارشد و دکتری بر مبنای نیازهای توسعه کشور
۱ـ۵) تحکیم مناسبات و علایق اجتماعی و عاطفی نخبگان با علایق دینی و ملی
۱ـ۶) تلاش در جهت پاسداشت منزلت اجتماعی نخبگان و متخصصان و نهادینه شدن تولید فکر و اندیشه به ارزش عمومی در جامعه
۱ـ۷) تعمیق اندیشه ها و باورهای دینی در میان نخبگان و متخصصان
۱ـ۸) تقویت تعاملات و ارتباطات بین دانشمندان و پژوهشگران و تقویت انجمن های علمی
۱ـ۹) تدوین مقررات تسهیل کننده در امر کارآفرینی برای صاحبان تخصص
۲) سیاست های بازگشت نخبگان و متخصصان به کشور
۲ـ۱) عنایت به منزلت اجتماعی نخبگان و متخصصان و اطلاع رسانی به آنان از
نیازها و امکانات علمی کشور و دعوت از ایشان برای بازگشت به کشور
۲ـ۲) جمع آوری آمار کمی و کیفی متخصصان ایرانی مقیم خارج
۲ـ۳) جمع آوری برنامه های پژوهشی و نیازهای تخصصی و ظرفیت های استخدامی مراکز علمی و صنعتی بخش دولتی و خصوصی.
۲ـ۴) برگزاری نشست های علمی منطقه ای بین دانشمندان و مسئولین برای دستیابی به روش های واقعی در جهت بازگشت نخبگان به کشور
۲ـ۵) اعطای اعتبارات و تسهیلات به مراکزی که بتوانند با امکانات و برنامه
های خود زمینه جذب نخبگان و متخصصان خارج از کشور را فراهم نمایند.
۳) سیاست های استفاده از توان تخصصی نخبگان و متخصصان خارج از کشور
۳ـ۱) جمع آوری آمار و ارقام مستند از تعداد نخبگان و متخصصان و توان آنها در زمینه های مختلف علوم
۳ـ۲) شناسایی نیازهای اساسی و حیاتی مراکز علمی، دانشگاهی و صنعتی کشور
۳ـ۳) انعقاد قرارداد با نخبگان و متخصصان برای هدف های آموزشی، راه اندازی طرح ها و پشتیبانی علمی از طرح های پژوهشی.
۳ـ۴) استفاده از توانایی های نخبگان مهاجر (از راه دور) با استفاده از
فناوری نوین اطلاعاتی و بهره مندی از محیط الکترونیکی و رایانه ای به
عنوان مکمل دانشگاههای کشور
۴) دستگاه های اجرایی ذی ربط و تهیه دستورالعمل ها
۴ـ۱) وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
موظف اند در ظرف مدت شش ماه پس از ابلاغ این مصوبه، آیین نامه ها و
دستورالعمل های اجرایی سیاست ها و راهکارهای فوق را تهیه و ابلاغ کنند.
۴ـ۲) نهادها و دستگاه های زیر موظف اند در خصوص موارد تعیین شده با وزارتخانه های فوق همکاری نمایند.
۴ـ۲ـ۱) وزارت آموزش و پرورش در خصوص بندهای ۱ـ۶ و ۲ـ۱.
۴ـ۲ـ۲) وزارت امور خارجه و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در خصوص بندهای ۲ـ۲ و ۳ـ۱.
۴ـ۲ـ۳) سازمان مدیریت و برنامه ریزی در خصوص بندهای ۱ـ۱، ۲ـ۲، ۱ـ۶ و ۲ـ۵.
۴ـ۲ـ۴) سازمان صدا و سیما در خصوص بندهای ۱ـ۳ و ۱ـ۶.
۴ـ۲ـ۵) نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها در خصوص بندهای ۱ـ۵ و ۱ـ۷.
۴ـ۲ـ۶) شورای پژوهش های علمی کشور در خصوص بند ۱ـ۴.
۴ـ۲ـ۷) شورای اشتغال در خصوص بند ۱ـ۹.
۴ـ۳) هیئت نظارت و بازرسی موظف به پی گیری و نظارت بر اجرای این سیاست ها و
راهکارها و ارائه گزارش به شورای عالی انقلاب فرهنگی می باشد.