جنگ نهروان

پس از آن كه اميرالمؤمنين على‏بن‏ابى‏طالب(ع) در جنگ صفين، با اصرار و درخواست
بسيارى از فرماندهان و سپاهيان خود، حكميت را با اكراه پذيرفت و جنگ ميان سپاهيان
خود و سپاهيان معاويه را به پايان آورد، گروهى از لشكريان آن حضرت، به پذيرش حكميت
اعتراض كرده و آن را اقدامى غيرمشروع و اهانت‏آميز براى خود به حساب آوردند.(1)


حضرت على(ع) در پاسخ آنان فرمود: من از آغاز، نيرنگ‏هاى معاويه و عمرو بن
‏عاص را مى‏دانستم و بالا بردن قرآن‏ها را بر روى نيزه‏ها، جز فريب، چيز ديگرى
نمى‏ديدم. ولى شما فريفته نيرنگ‏هاى آنان شديد و بر روى من شمشير كشيده و گفتيد: يا
على! يا دستور آتش‏بس و خاتمه جنگ را بده و يا با تو مى‏جنگيم و تو را همانند عثمان
مقتول، به قتل مى‏آوريم!

حال كه با اصرار شما، حكميت را پذيرفتيم و به آن
رضايت داديم، نمى‏توانيم بى‏جهت برگرديم و نقض عهد كنيم. آيا نشنيده‏ايد كه خداوند
سبحان در قرآن مجيد مى‏فرمايد: وَ اَوْفُوا بِعَهْدِ اللّهِ اِذا عاهَدتُمْ وَ
لاتَنْقُضُوا الأيمانَ بَعْدَ تَوْكيدِها وَ قَدجَعَلْتُمُ اللّهَ عَلَيْكُم
كَفيلاً، إنّ اللّهَ يَعْلَمُ ما تَفعَلُونَ.(2)

از آن پس، آنان راه خود را
از حضرت على(ع) جدا كردند و حضرت على(ع) ( نيز از آنان تبرى نمود.

هنگامى
كه حضرت على(ع) پس از پايان جنگ صفين، در ربيع‏الاوّل سال 37 قمرى به كوفه بازگشت،
اين دسته از معترضان كه به خوارج معروف شدند، از ورود به كوفه خوددارى كرده و به
"حرورا" در ناحيه كوفه رفتند و در آن جا متمركز شدند.

ساير همفكران آنان و
كسانى كه از حكومت عدل‏پرور امام على(ع) ناراضى بودند، به آنان پيوستند.


همگان، منتظر اعلام نتيجه حكميت ماندند. خوارج در اين مدت، اقدام به
خلاف‏كارى‏هاى زيادى نمودند و مرتكب جناياتى گرديدند. از جمله چند تن از مؤمنان و
هواداران حضرت على(ع) ، مانند عبدالله‏ بن ‏خبّاب و همسرش و عدى ‏بن ‏حارث را
ناجوانمردانه به شهادت رسانيدند. تا اين كه حَكَمَيْن سپاه عراق و سپاه شام در
اجتماع بزرگان دو طرف، اعلام نتيجه كرده و با خيانت ابوموسى‏ اشعرى و نيرنگ‏هاى
عمرو بن ‏عاص، حكميت به سود معاوية بن ‏ابى‏ سفيان به پايان رسيد. اين أمر، آتش
اختلاف‏هاى داخلى و آتش‏افروزى‏هاى خوارج و منافقان را شعله‏ورتر كرد.


منافقان كه ضديت خود با امام على(ع) را شدت بخشيده بودند، از حرورا خارج
شده و به منطقه‏اى به نام "نهروان" رفته و در آن جا، همه منافقان و دشمنان آن حضرت
را گردآورده و اعلان جنگ نمودند.

حضرت على(ع) كه هميشه از خون‏ريزى ميان
مسلمانان گريزان بود، تلاش زيادى به عمل آورد كه بار ديگر، آتش جنگ شعله‏ورتر
نگردد.

به همين جهت برخى از ياران اهل سخن و بيان خود، مانند عبدالله‏ بن
‏عباس و صعصعة بن ‏صوحان را به نزد آنان فرستاد، تا با آنان به تفصيل گفت‏وگو كنند.
ولى از اين راه نيز نتيجه مطلوبى به دست نيامد.

منافقان، براى امام على(ع)
مزاحمت‏هاى زيادى به عمل آورده و هر روز مرتكب جنايت ديگرى مى‏شدند كه صحنه را بر
آن حضرت، تنگ كرده و آن حضرت را ناچار به مقابله نمودند.

آن حضرت اعلام
بسيج عمومى كرد و با فراهم آورى لشكرى توانمند به سوى نهروان حركت كرد.


امام على(ع) در آغاز، از آنان درخواست كرد كه قاتلان عدى‏ بن ‏حارث،
عبدالله‏ بن ‏خبّاب و همسرش را به آن حضرت تحويل داده، تا به كيفر جنايات خود
برسند.

ولى خوارج از تحويل قاتلان و جنايت‏كاران امتناع كرده و در پاسخ آن
حضرت گفتند: همه ما قاتل آنان هستيم!

امام على(ع) خود، با آنان چندين بار
گفت‏وگو كرد و سرآخر در ميدان نهروان، ضمن خطبه‏اى با آنان اتمام حجت كرد و آنان را
از آتش‏افروزى و خون‏ريزى بى‏حاصل مسلمانان برحذر نمود.

هنگامى كه سخنان آن
حضرت به پايان آمد، شيون و صداى گريه و ناله تعداد زيادى از منافقان برخاست و از آن
حضرت عذرخواهى كرده و توبه نمودند و سپاه نفاق‏پيشه نهروان را ترك كرده و به آن
حضرت پيوستند.

حضرت على(ع) به آنان امان داد و آنان را به شهرهاى خود
بازگردانيد. از تعداد دوازده‏هزار نفر از منافقان كه آماده نبرد بودند، حدود هشت
هزار نفر، پس از سخنان حضرت على(ع) اظهار ندامت و پشيمانى نمودند و به آن حضرت
پيوستند.

ولى چهارهزار نفر ديگر بر لجاجت و جهالت خود ادامه داده و آماده
نبرد شدند و با شمشيرهاى كشيده به سوى ياران حضرت على(ع) حمله آوردند.

امام
على(ع) در اين نبرد، فرماندهى بخش ميمنه سپاه خويش را بر عهده حجر بن ‏عدى ‏كندى،
فرماندهى بخش ميسره را بر عهده شبث ‏بن ‏ربعى، فرماندهى سواره‏نظام را بر عهده خالد
بن ‏زيد انصارى، فرماندهى پياده‏نظام را بر عهده ابوقتاده ‏انصارى و فرماندهى
رزمندگان اهل مدينه را )كه هفتصد يا هشتصد نفر بودند( بر عهده قيس‏ بن ‏سعد انصارى
گذاشت و خود فرماندهى باقى رزمندگان را در قلب سپاه بر عهده گرفت.

آن حضرت
به ياران خود فرمان داد كه آغاز حمله نكنند و منتظر هجوم دشمن باشند. ولى سران
خوارج كه وضعيت را به زيان خود مى‏ديدند و دوسوم نيروهايشان به امام على(ع) پيوسته
و ضربت مهلك روانى بر آنان وارد شده بود، تحمل را از كف داده و دستور حمله را صادر
كردند.

شعله‏هاى جنگ بار ديگر در روز نهم ماه صفرالمظفّر سال 38 هجرى قمرى
برافروخته شد و ياران حضرت على(ع) و دشمنان آن حضرت به نبردى بى‏امان پرداختند.(3)


نيروهاى خوارج، در مقابل سپاهيان حضرت على)ع( پس از ساعتى نبرد تن به تن،
توان خويش را از دست داده و به شكست قاطع و شكننده‏اى مبتلا گرديدند. به طورى كه
تمامى جنگ‏افروزان خوارج، در اين صحنه بى‏امان به هلاكت رسيدند و تنها نُه نفر از
آنان، از ميدان نبرد گريخته و جان سالم به در بردند.

هم چنين چهارصد نفر از
آنان به شدت زخمى شدند. حضرت على)ع( از كشتن آنان منع كرد و آنان را به خانواده و
عشيره‏هاى آنان بازگردانيد.

برخى از آتش‏افروزان خوارج كه در اين نبرد به
هلاكت رسيدند، عبارتند از: عبدالله‏ بن ‏وهب ‏راسبى )رهبر خوارج(، حرقوص‏ بن ‏زهير
سعدى )از فرماندهان خوارج(، عبدالله‏ بن ‏شجره ‏سلمى )فرمانده بخش ميمنه سپاه
خوارج(، زيد بن ‏حصين ‏طايى، أخنس‏ طايى )از دلاوران خوارج(، مالك ‏بن ‏وضّاح، زيد
بن ‏عدى )فرزند عدى ‏بن ‏حاتم(، جواد بن ‏بدر، يزيد بن ‏عاصم ‏محاربى و چهارتن از
برادرانش و حمزة بن ‏سنان ‏اسدى .

اما آن نُه نفرى كه جان سالم به در
بردند، دو نفر به سرزمين سجستان، دو نفر به سرزمين عمّان، دو نفر به يمن، دو نفر به
سرزمين جزيره ( ميان دجله و فرات، در شمال‏غربى عراق) و يك نفر به تل‏موزن، گريختند
و در همان‏جاها ساكن گرديدند.

اسامى برخى از افرادى كه در آغاز، شيوه
خارجى‏گرى پيشه كرده و سپس با نصيحت‏هاى حضرت على(ع) و ياران آن حضرت، پشيمان شده و
سپاه خوارج را ترك كردند، عبارت است از: شبث ‏بن ‏ربعى، معقل ‏بن ‏قيس، مِسعَر بن
‏فدكى و ابن‏كواء.

اما از ياران حضرت على(ع) تنها نُه نفر در اين جنگ به
شهادت رسيدند كه اسامى برخى از آنان عبارت است از: عروة بن ‏أناف، صلت ‏بن ‏قتاده،
يزيد بن ‏نويره، روبية بن ‏وبر بجلى، سعد بن ‏خالد، عبدالله‏ بن ‏حماد و فياض ‏بن
‏خليل ‏ازدى.

حضرت على(ع)پس از پيروزى بر منافقان و شكست قاطع خوارج، به
تسليم‏شدگان امان داد و با ظفرمندى به كوفه برگشت.(4)


منابع:
1. أنساب‏ الاشراف (بلاذري)، ص 243
2. سوره
نحل(16(، آيه 91
3. أنساب‏الاشراف، ص 282
4. نك: أنساب ‏الاشراف، صص 243 و
260؛ وقعة صفين (نصر بن مزاحم)، ص 512، كشف ‏الغمه (علي بن عيسي اربلي)، ج1، ص 363